1. Η Πρωτοβυζαντινή περίοδος και οι “σκοτεινοί αιώνες”

Για το μοναχικό βίο στη βυζαντινή Βοιωτία των οκτώ πρώτων χριστιανικών αιώνων τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα. Γνωρίζουμε ότι ως τα μέσα περίπου του 6ου αιώνα η Βοιωτία, όπως κι όλη η Ν. Ελλάδα, έχει σε μεγάλο βαθμό εκχριστιανιστεί, αλλά στη συνέχεια ακολουθεί μια πολιτισμική καθίζηση άνευ προηγουμένου: οι βίαιες εισβολές των Αβάρων και Σλάβων στην ενδοχώρα, η εγκατάσταση νέων πληθυσμών, η φρενιτιώδης δράση των Αράβων πειρατών στο Αιγαίο, η ανατροπή της πολιτικής και οικονομικής τάξης της ύστερης αρχαιότητας, οι φυσικές καταστροφές και η πανώλη ανέτρεψαν τα πάντα.

Κατά τους σκοτεινούς αιώνες (7ος και 8ος) στην εύφορη Βοιωτία υποθέτουμε ότι συνεχίστηκε κάποια υποτυπώδης οικονομική και κοινωνική ζωή, άρα και εκκλησιαστική, κοντά σ’ αυτήν, δε, και κάποια μοναστική δραστηριότητα. Αλλά μόνο στις αρχές του 9ου αιώνα ο τόπος αρχίζει να αναβιώνει πολιτιστικά και οικονομικά, οπότε και η Βοιωτία θα γνωρίσει μια γενικότερη πολιτισμική βελτίωση και συνακόλουθα τη θεμελίωση και ακμή του μοναχισμού.

2. Περίοδος θεμελίωσης του μοναχικού βίου στην περιοχή (9ος και 10ος αι.)

Το έτος 805 η Πελοπόννησος αποσπάται από το θέμα Ελλάδος, ενώ η Θήβα γίνεται πρωτεύουσα του νέου, μικρότερου θέματος Ελλάδος. Περί τα μέσα και το τέλος 9ου αιώνα οι βυζαντινοί διοικητές ή μεγαλογαιούχοι της περιοχής χρηματοδοτούν την οικοδομή νέων ναών, ασφαλώς όχι με το μεγαλείο των παλαιοχριστιανικών βασιλικών, αλλά οπωσδήποτε εντυπωσιακών. Πρόκειται για τα πρώτα μνημεία της χριστιανικής Βοιωτίας της μέσης βυζαντινής εποχής: το ναό του Αγίου Γρηγορίου στη Θήβα (872) και το ναό της Παναγίας στη Σκριπού (Ορχομενός) του έτους 874. Αν και οι ναοί αυτοί φαίνεται ότι αρχικά λειτούργησαν ως παρεκκλήσια μεγαλογαιοκτημόνων, κάποια μεταγενέστερη εποχή αποτέλεσαν ίσως το καθολικό αστικών μοναστηριών.

Μέσα στο παραπάνω πλαίσιο αναρωτιέται κανείς: πού είναι ο οργανωμένος μοναχικός βίος; Δυστυχώς δεν έχουμε σαφείς και διασταυρωμένες μαρτυρίες για επώνυμα μοναστήρια στη Βοιωτία τον 9ο αιώνα. Είναι όμως γνωστό ότι μέσα στο κλίμα της νέας αισιοδοξίας που σηματοδοτεί η μακεδονική δυναστεία και η λήξη της Εικονομαχίας, η εκκλησιαστική ζωή και ο μοναχισμός ανακάμπτουν παντού. Από το Βίο του Οσίου Λουκά (τις πληροφορίες του οποίου δικαιούμαστε να χρησιμοποιούμε με μια μικρή αναδρομική προβολή) μαθαίνουμε ότι στις αρχές του 10ου αιώνα υπάρχουν αγροτικά κοινοβιακά μοναστήρια στη Βοιωτία και την Αττική, παρότι ο ίδιος ο όσιος προτίμησε τελικά τον αναχωρητισμό. Μαθαίνουμε, πιο συγκεκριμένα, ότι υπάρχει πολύ κοντά στην πόλη της Θήβας μοναστήρι με ηγούμενο κάποιον Αντώνιο, όπου ο όσιος φιλοξενείται συχνά. Το πιθανότερο όμως είναι ότι ο βοιωτικός μοναχισμός του 9ου αιώνα είναι περισσότερο αναχωρητικός. Από αυτόν τον αναχωρητικό μοναχισμό θα προκύψει σταδιακά ο κοινοβιακός. Και είναι ο όσιος Λουκάς που αποτέλεσε τον μεταβατικό κρίκο από τη μια στην άλλη μορφή του μοναχισμού. Υπήρξε και αναχωρητής και κοινοβιακός. Πράγματι, ο ίδιος ο ὀσιος Λουκάς μετά το 946 αποσύρθηκε και μόνασε κοινοβιακά πλέον στη θέση του σημερινού ομώνυμου μοναστηριού ως το θάνατό του το 953. Έκτοτε δημιουργείται εδώ η πρώτη και σταθερά πιο διάσημη μέχρι σήμερα μοναστική κοινότητα της Βοιωτίας. Στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα θα προσελκύσει το ενδιαφέρον της βοιωτικής αριστοκρατίας της γης αλλά και των ίδιων των βυζαντινών αυτοκρατόρων και θα μετατραπεί σε ένα μείζον λατρευτικό και προσκυνηματικό κέντρο. Στη Μονή του Οσίου Λουκά στο Στείρι της Βοιωτίας θα προσέλθουν και θα μονάσουν εκατοντάδες ντόπιοι και πρόσφυγες μοναχοί, όπως ο άγνωστος άγιος Λουκάς ο Γουρνικιώτης, το πορτρέτο του οποίου βρίσκουμε στο καθολικό του Οσίου Λουκά. Κυρίως όμως εδώ θα έλθουν να ανταλλάξουν την κοσμική με την μοναστική εξουσία γόνοι από τις μεγάλες οικογένειες μεγαλογαιούχων της πρωτεύουσας του θέματος Ελλάδος, της Θήβας, όπως εκείνη των Λεωβάχων. Ταυτόχρονα και παράλληλα οι πολιτικοί και στρατιωτικοί προϊστάμενοι του θέματος θα χρηματοδοτήσουν την ανέγερση του λαμπρού κτιριακού συγκροτήματος της μονής και θα την προικίσουν με δωρεές αγροτικών ή αστικών προσόδων.

Τη δεύτερη καθοριστική επιρροή στην εξέλιξη του γηγενούς μοναχισμού συνιστά η παρουσία στη Θήβα (περί το 970) του οσίου Νίκωνα του Μετανοείτε. Ο όσιος αυτός δίδαξε στην πόλη και μόνασε πιθανώς σε κάποιο ερημικό ασκηταριό, ίσως όμως και στη μονή της Αγίας Φωτεινής, για τη λατρεία της οποίας είχε ιδιαίτερη προτίμηση. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι έκτοτε δημιουργήθηκε μια θερμή σχέση ανάμεσα σ’ αυτόν και τους ηγουμένους του μοναστηριού του Οσίου Λουκά, κι έτσι εξηγείται η ψηφιδωτή εικονογράφησή του στο καθολικό της μονής στις αρχές μόλις του 11ου αιώνα, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του. Ώστε, με την έναρξη της δεύτερης χιλιετίας ο βοιωτικός μοναχισμός, με κέντρο τη μονή του Οσίου Λουκά, βρίσκεται στις καλύτερες στιγμές του. Και οι αιώνες που θα ακολουθήσουν θα είναι αιώνες επέκτασης και πλήρους ακμής του μοναστικού βίου στη Βοιωτία με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

3. Περίοδος ακμής (11ος - 12ος αι.)

Η νέα περίοδος σηματοδοτείται από τα μεγαλεπήβολα σχέδια των ηγουμένων του Οσίου Λουκά: την ανέγερση ενός αυτοκρατορικού ναού δίπλα σε εκείνον της Παναγίας. Πράγματι, η σημερινή έρευνα έχει σχεδόν συμφωνήσει ότι το έτος 1011 αρχίζει να κτίζεται το περίφημο καθολικό της σημερινής μονής με αυτοκρατορική αλλά και εντόπια χρηματοδότηση. Φαίνεται ότι η ραγδαία ανάπτυξη του προσκυνηματικού αυτού κέντρου και ο συνακόλουθος πλουτισμός της μονής προκάλεσαν την κρατική μέριμνα και τις φιλοδοξίες της ντόπιας αριστοκρατίας. Η φήμη του μοναστηριού τώρα (μέσα 11ου αιώνα) εξακτινώνεται σ’ όλη τη Ν. Ελλάδα, νέες δωρεές προστίθενται σε παλαιότερες, ενώ αναφύονται θυγατρικές μονές: στη Θήβα η γυναικεία μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ή των Ναυπακτητισσών, κοντά στον Ορχομενό ο Άγιος Νικόλαος στα Καμπιά, άλλες στο Αλιβέρι και στα Πολιτικά Εύβοιας αλλά και στην Αντίκυρα και αλλού.

Το εύφορο αυτό μοναστικό κλίμα των μέσων του 11ου αιώνα αλλά και η οικονομική ακμή της περιοχής προσελκύουν το ενδιαφέρον της βυζαντινής αυλής. Ένας νέος ιεραπόστολος αποστέλλεται με αυτοκρατορική εντολή: ο όσιος Μελέτιος ο Νέος. Εγκαθίσταται στην άλλως άγνωστή μας μονή του Αγ. Γεωργίου πολύ κοντά στη Θήβα και προσελκύει πλήθος πιστών και μοναχών κοντά του. Αλλά υπό το βάρος της ραγδαίας ανάπτυξης αναγκάζεται να μετοικήσει στον Κιθαιρώνα, όπου δημιουργεί τεράστιο μοναστικό κέντρο με είκοσι τέσσερα παραλαύρια και πολλές εκατοντάδες μοναχών. Έτσι, ένα νέο συγκρότημα μονών, με κέντρο την παλαιότερη μονή του Συμβούλου, θα ακμάσει εδώ στο β΄ μισό του 11ου αιώνα με τη γενναιοδωρία του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ και την ακαταμάχητη πνευματική ακτινοβολία του ιδρυτού του. Μετά το θάνατό του (1105) το συγκρότημα αυτό θα συνεχίσει τη δράση του με εξίσου δραστήριους νέους ηγουμένους και θα αποβεί κέντρο οικονομικής και πνευματικής ισχύος ως την κατάληψη της περιοχής από τους σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας.

Από το μοναστικό συγκρότημα του Οσίου Μελετίου ξεκίνησε την άσκησή του και ο Όσιος Κλήμης του Σαγματά στα τέλη του 11ου αιώνα. Αποσπάστηκε όμως από το κοινόβιο και έζησε ως ερημίτης στο όρος Ύπατον ή Σαγματά, κοντά στη Θήβα. Εκεί, στη συνέχεια, με τους μαθητές του εγκαταστάθηκε σε μια μικρή μονή, πάνω στα ερείπια του ναού του Ύπατου Δία. Έτσι, στις αρχές του 12ου αιώνα ένα νέο μοναστικό κέντρο ιδρύεται στη Βοιωτία. Με τη συμπαράσταση του ντόπιου πληθυσμού αλλά και την εύνοια των Κομνηνών (παρότι το σωζόμενο χρυσόβουλο δωρεών του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού έχει ελεγχθεί ως πλαστό) άκμασε σ’ όλη τη διάρκεια του 12ου αιώνα.

Για τον όσιο Νικήτα το Θηβαίο (12ος αι.) γνωρίζουμε ελάχιστα. Ασκήτευσε ως ερημίτης αρχικά στη ΝΔ Βοιωτία (στην Οστεία, σημ. Χόστια και αργότερα στην Καλαμιώτισσα, σημ. Ζάλτσα) και ανέπτυξε αγαθοεργό δράση στην περιοχή. Στη Δαύλεια, εξάλλου, κατά την ίδια περίοδο άλλη ομάδα μοναχών ίδρυσε τη μονή της Ιερουσαλήμ ή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ένα πνευματικό ίδρυμα με πολύ μεγάλη εμβέλεια και δράση κυρίως κατά τις επόμενες φάσεις της ιστορίας της περιοχής.

Αξίζει, τέλος, να αναφέρουμε τον μητροπολίτη της Θήβας του β΄ μισού του 12ου αιώνα, τον Ιωάννη Καλοκτένη, τον οποίο ο βιογράφος του επαινεί γιατί ανανέωσε το μοναστικό βίο στην περιοχή ευθύνης του, μετατρέποντας σε γυναικεία κάποια ανδρικά εγκαταλειμμένα μοναστήρια. Ίσως κάποιο από αυτά τα μοναστήρια να είναι το λεγόμενο του Μυρρινίου, το οποίο μνημονεύει ο Μιχαήλ Χωνιάτης περί το 1180.

4. Και μετά;

Για την περίοδο της Φραγκοκρατίας μόνο ευλογοφανείς υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Γνωρίζουμε όμως ότι η μονή του Οσίου Λουκά πέρασε στο τάγμα των Ναϊτών, αλλά εκείνη του Οσίου Μελετίου παρέμεινε στους ορθόδοξους μοναχούς του, όπως φανερώνει η αλληλογραφία του εξόριστου Μιχαήλ Χωνιάτη με τον ηγούμενο Ιωαννίκιο. Σχετικά με τα υπόλοιπα μοναστήρια υποθέτουμε ότι οι ολιγοπληθείς καθολικοί καλόγηροι δεν θα ήταν σε θέση να εκμεταλλευθούν τα τεράστια κτήματά τους, άρα θα τα άφησαν στους ιδιοκτήτες τους και απλώς εισέπρατταν προσόδους.

5. Διαστάσεις του φαινομένου του μοναχισμού στο πλαίσιο της εποχής

Ο μοναχικός βίος την εποχή αυτή είναι συστατικό της κουλτούρας του βυζαντινού ανθρώπου, αλλά και δομικό εργαλείο της οικονομικής ζωής. Ένα τρίτο χαρακτηριστικό του είναι η πολιτική του διάσταση. Για λόγους λοιπόν πνευματικούς, οικονομικούς και πολιτικούς ανδρώθηκε και άκμασε ο μοναχικός βίος στη βυζαντινή Βοιωτία, ενώ αντίστοιχες πάλι ανάγκες και ρόλους κάλυπτε και διαδραμάτισε.

Πιο συγκεκριμένα, ένα από τα πιο ισχυρά ιδανικά της εποχής ήταν η αγιότητα. Αυτό το παρατηρούμε με μια απλή ανάγνωση του Βίου του Οσίου Λουκά. Αυτό λοιπόν το ιδανικό “είχε πέραση”, αυτό επιχείρησαν να πραγματώσουν πολλοί, αυτό πέτυχαν ελάχιστοι, αυτό θαύμαζε ο απλός λαός, αυτό συχνά αναζήτησαν στο τέλος της ζωής τους οι ισχυροί γαιοκτήμονες και οι κρατικοί αξιωματούχοι, αυτό εκμεταλλεύτηκε η κεντρική εξουσία, για αυτό ήταν διατεθειμένοι όλοι να πληρώσουν – με λίγο ή πολύ χρήμα , με πολλές ή λίγες προσωπικές θυσίες. Η εποχή θαύμαζε και πλήρωνε για την αγιότητα.

Παράλληλα, η συγκέντρωση τεράστιων εκτάσεων γης κάτω από μια κεντρική διοίκηση, όπως αυτή ενός μοναστηριού, δημιούργησε συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης, που θα ήταν αδύνατες υπό άλλη μορφή. Κι αυτό γιατί μόνο έτσι μπορούσε να γίνει μαζική παραγωγή και συσσώρευση, άρα και πλεόνασμα για τις αγορές ή την πρωτεύουσα. Έτσι εξισορροπούνταν το μειονέκτημα της φορολογικής απαλλαγής που συχνά απολάμβαναν τα μοναστήρια. Αυτό όμως δεν σήμαινε ότι ο “ελεύθερος” γεωργός ή ο πάροικος των μοναστηριών έβγαινε ωφελημένος από αυτή τη μορφή οικονομικής ζωής.

Τέλος, η πολιτική διάσταση του μοναχισμού εξηγεί την ακμή του την εποχή αυτή. Τα μεγάλα και μικρά μοναστηριακά συγκροτήματα του Οσίου Λουκά στον Ελικώνα, του Οσίου Μελετίου του Νέου στον Κιθαιρώνα, του Οσίου Κλήμη στο όρος του Σαγματά, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή της Ιερουσαλήμ στη Δαύλεια, τα μικρότερα γύρω από τη Θήβα ή τα μετόχια τους στην περιοχή της Λεβαδειάς και τις απόκρημνες ακτές του Κορινθιακού ή του Ευβοϊκού υπήρξαν αδιαμφισβήτητα ερείσματα της βυζαντινής εξουσίας. Οι άνθρωποι του καθημερινού μόχθου με τις μακρινές ή κοντινές προσκυνηματικές τους εκδρομές είχαν την ευκαιρία μέσα στα τείχη τους να ξεφύγουν από την αθλιότητα της ζωής τους και να επηρεαστούν από τη μεγαλοπρέπεια των τελετών τους. Να εμβαθύνουν τον εκχριστιανισμό τους και τον εξελληνισμό τους. Να αναζητήσουν και να βρουν κάποτε τη θεραπεία των πνευματικών και σωματικών τους αναπηριών. Να αισθανθούν ότι ανήκουν σε ένα παντοδύναμο σύνολο επί της γης (τη βυζαντινή αυτοκρατορία) και να προσβλέψουν σε μια λύτρωση μεταθανάτια. Μέσω των μοναστηριών και της ορθόδοξης λατρείας που αυτά υπηρετούσαν με πάθος, οι ποικίλοι πληθυσμοί της περιοχής γίνονταν μέλη μιας κοινοπολιτείας. Ώστε, ο πολιτικός ρόλος του μοναχισμού ήταν εξίσου σημαντικός με τον πνευματικό και οικονομικό.

Σ’ ό,τι αφορά τη “σκοτεινή” πλευρά του μοναχισμού, παρότι οι πηγές της εποχής για την περιοχή της Βοιωτίας δεν μνημονεύουν το παραμικρό, εμείς θα πρέπει να την φανταστούμε περίπου ανάλογη προς άλλες περιοχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας όπου ο μοναχισμός παρουσίασε γιγαντισμό: καταπάτηση κτημάτων ελεύθερων γειτόνων γεωργών, αδιάκοπες διαμάχες με τους κτηνοτροφικούς πληθυσμούς (σαν αυτές για τις οποίες κάνουν μνεία αργότερα τα σωζόμενα έγγραφα της μονής του Οσίου Λουκά της οθωμανικής περιόδου), θρασύτητα και ηθικές παρεκτροπές όπως αυτές που στηλιτεύει ο Θεσσαλονίκης Ευστάθιος. Αλλά παρόμοια φαινόμενα, ως φυσική παθογένεια, ανακύπτουν παντού όπου η ανθρώπινη ματαιοδοξία και απληστία κυριαρχεί. Ας κρατήσουμε εδώ την αγαθοεργό δράση αυτών των ιδρυμάτων σε μια εποχή όπου δεν υπήρχε καμιά άλλη συνεκτική δύναμη στην κοινωνία πέρα από τη θρησκεία.

Και ένα τελευταίο ερώτημα: ποια ήταν η εγγραματοσύνη των μοναχών της εποχής; Γνωρίζουμε ότι ο όσιος Λουκάς, ο θεμελιωτής του βοιωτικού μοναχισμού ήταν παντελώς αγράμματος και μάλιστα ενσυνείδητος: δε θέλησε να μάθει γράμματα. Το παράδειγμα του Οσίου, όμως, δεν το ακολούθησαν οι διάδοχοί του. Οι επόμενοι ηγούμενοι στη μονή ήταν εγγράμματοι μεγαλογαιοκτήμονες, όπως αποδεικνύουν οι ποικίλες επιτύμβιες ή επιτοίχιες επιγραφές με τα ονόματά τους αλλά και το καταστατικό της Παναγίας της Ναυπακτιώτισσας που συντάχθηκε μάλλον στη μονή αυτή το 1048. Εξάλλου, οι άλλοι δύο θεμελιωτές του βοιωτικού μοναχισμού, ο Νίκων ο Μετανοείτε και ο Όσιος Μελέτιος, υπήρξαν εγγράμματοι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι με ανάλογη καλλιέργεια. Σε κάθε περίπτωση, όμως, κανένα θεολογικό σύγγραμμα ή άλλης μορφής κείμενο δε σώζεται βγαλμένο από την πέννα των ηγετών του βοιωτικού μοναχισμού. Αλλά το συμπέρασμα, γενικά, ισχύει: οι αιώνες 11ος και 12ος υπήρξαν αιώνες ακμής του βοιωτικού μοναχισμού εξαιτίας της δεσπόζουσας πολιτικής και οικονομικής θέσης της περιοχής αλλά και εξαιτίας των χαρισματικών ηγετών αυτού του κοινωνικού φαινομένου.