1. Η οικογένεια των φλωρεντινών Ατζαγιόλι στον ελληνικό χώρο

Οι Acciauoli ήταν μια ισχυρή τραπεζική οικογένεια από τη Φλωρεντία που κατά καιρούς χρηματοδοτούσε επικερδώς τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των αλληλοσυγκρουόμενων ηγεμονικών οίκων της Νότιας Ιταλίας – Σικελίας αλλά και τους τιτουλάριους διεκδικητές των λατινικών κτήσεων της Πελοποννήσου. Ένα εξέχον μέλος αυτής της φλωρεντινής οικογένειας , ο Νικολό Ατζαγιόλι (Niccoló Acciauoli) εγκαταστάθηκε στην Πελοπόννησο όταν περί τα μέσα του 14^ου αιώνα απέκτησε φέουδα, κυρίως στην Ηλεία και τη Μεσσηνία, με τη μορφή αποπληρωμής χρεών των πελατών του. Αλλά το σπουδαιότερο απόκτημα για τον τραπεζίτη αυτόν ήταν η καστελλανία της Κορίνθου, την οποία του παραχώρησε ο Ροβέρτος Β΄ των Βαλουά το 1358.

Στη συνέχεια, ο ανιψιός και διάδοχός του, Nerio, επεξέτεινε σταδιακά, είτε με εξαγορές είτε και δια των όπλων, το μικρό βασίλειό του ως το Άργος και τη Βοστίτσα (1364). Έτσι, στο β΄ μισό του 14^ου αιώνα εδραιώθηκε στη ΒΑ Πελοπόννησο μια νέα λατινική ηγεμονία οικογενειακού τύπου, χωρίς κανένα δημογραφικό ή στρατιωτικό υπόβαθρο. Το 1374 όμως ήρθε σε σύγκρουση με τους Καταλανούς της Αττικοβοιωτίας, από τους οποίους και απέσπασε τα Μέγαρα. Όπως ήταν φυσικό και προκειμένου να αντιμετωπίσει τους επικίνδυνους αυτούς γείτονες, ο Νέριο μίσθωσε τις υπηρεσίες της περιβόητης ήδη Ναβαρικής εταιρείας που δραστηριοποιούνταν προ πολλού στην Πελοπόννησο. Τώρα, παλαιότεροι (Καταλανοί) και νεότεροι (Ναβαραίοι) Ισπανοί μισθοφόροι είναι έτοιμοι να συγκρουστούν στο δουκάτο της Αττικοβοιωτίας.

2. Η κατάσταση στο καταλανικό δουκάτο και τη Βοιωτία κατά τη δεκαετία του 1370

Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1360 οι Καταλανοί του δουκάτου Αθηνών και Θηβών είναι αποδεκατισμένοι δημογραφικά και απομονωμένοι διπλωματικά. Το πραξικόπημα του γενικού επιτρόπου Ρογήρου Λούρια στη Θήβα και ο στρατωνισμός Τουρκομάνων (ή Οθωμανών) μισθοφόρων μέσα στην πόλη αποτελούν ενδείξεις εμφύλιας σύρραξης και στρατιωτικής παρακμής. Οι πειρατικές επιδρομές τους έχουν περιοριστεί, επομένως και τα έσοδα. Τώρα συνεργάζονται με τον Πάπα για την αντιμετώπιση της γενικότερης απειλής, των Οθωμανών, παρότι το παπικό σχέδιο για σταυροφορικό συνέδριο στη Θήβα το 1373 ναυαγεί. Ο επικυρίαρχος από το Σικελικό βασίλειο Φρειδερίκος Γ΄ αδυνατεί να στηρίξει την Εταιρεία, η οποία αναζητεί νέο προστάτη στο βασιλιά της Αραγώνας Πέτρο Δ΄. Οι Ατζαγιόλι από την Μεγαρίδα αποτελούν δεδηλωμένη απειλή. Το δουκάτο, επομένως, παραπαίει.

3. Η κρίσιμη διετία 1379-1380

Η διετία αυτή είναι καθοριστική για τη Βοιωτία, αφού μέσα σε ενάμιση χρόνο περίπου – από τα μέσα του 1379 ως το τέλος του 1380 – η περιοχή άλλαξε κυρίαρχο πληρώνοντας και το κόστος: λεηλασίες πόλεων και υπαίθρου αλλά και ερήμωση οικισμών.

Με αρκετές επιφυλάξεις και μόνο σε γενικές γραμμές μπορούμε να ανασυστήσουμε τις εξελίξεις στην περιοχή: ο Νέριο Ατζαγιόλι από τα Μέγαρα παρακολουθεί την κατάσταση στη γειτονική Βοιωτία, ενώ ταυτόχρονα έρχεται σε επαφή με τον μαρκίωνα της Βοδονίτσας Francisco Giorgio Pallavicini και τον τριτημόριο της Βενετικής Εύβοιας Nicola dalle Carceri. Έχοντας λοιπόν εξασφαλίσει την ευμενή δική τους στάση, ο Νέριο αποφασίζει και μισθώνει (1378) ένα τμήμα της Ναβαρικής Εταιρείας με σκοπό να κτυπήσει την καταλανική Βοιωτία.

3.1. Η κατάληψη της Θήβας

Πράγματι, το Μάρτιο του 1379 ένα απόσπασμα της διάσημης αυτής εταιρείας, με χρηματοδότηση του Νέριο Ατζαγιόλι ξεκίνησε από το αρχηγείο της, στο Ναβαρίνο, διέσχισε τη βορειοδυτική Πελοπόννησο, πέρασε τον Ισθμό και τη Μεγαρίδα και εμφανίστηκε αιφνιδίως μπροστά από τα αδύναμα τείχη της Θήβας με 400 περίπου άντρες. Αρχηγός τους ήταν ο Ιωάννης Ουρτούμπια (Juan de Urtubia), μισθοφόρος στην υπηρεσία του Νέριο ήδη από την προηγούμενη χρονιά. Μετά από μια βίαιη αλλά σύντομη επίθεση η πόλη έπεσε στα χέρια των Ναβαρραίων, ενώ οι Καταλανοί υπερασπιστές της – αλλά και όσοι προσέτρεξαν σε βοήθεια από την Αθήνα – κατασφάχτηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν. Όσοι κάτοικοι της πόλης μπόρεσαν διέφυγαν στη βενετική Εύβοια, ενώ οι υπόλοιποι παρέμειναν και δέχτηκαν τη νέα κατάσταση. Οι Ναβαραίοι φυσικά λεηλάτησαν την πόλη για να συμπληρώσουν το μισθό τους.

Η πτώση της Θήβας προκάλεσε μεγάλη οργή και απογοήτευση στον επικυρίαρχο βασιλιά Πέτρο Δ΄. Πρωτοστάτης στην προδοσία αυτή θεωρήθηκε ο Λατίνος αρχιεπίσκοπός της, ο ελληνικής καταγωγής Σίμων Ατουμάνος (Simon Atumano). Αυτός – καταγράφουν τα έγγραφα πολλά χρόνια αργότερα – προσκάλεσε τους εχθρούς να καταλάβουν την πόλη. Και γι’ αυτή την προδοσία, συνεχίζουν, ζητήθηκε από τον πάπα να τον καθαιρέσει. Αλλά η κατηγορία περί προδοσίας του Ατουμάνου φαίνεται ότι δεν ανταποκρινόταν στα πραγματικά γεγονότα, γι’ αυτό και ο πάπας ούτε καθαίρεσε ούτε μετακίνησε από την έδρα του τον κατηγορούμενο αρχιεπίσκοπο.

3.2. Η κατάληψη της Λεβαδειάς

Το κάστρο της Λεβαδειάς είχε παρόμοια τύχη περί τα τέλη της επόμενης χρονιάς (1380). Εδώ, όμως, η αντίσταση των Καταλανών υπήρξε ισχυρή παρότι υπονομεύτηκε από κάποιους «προδότες», όπως τους αποκαλούν τα έγγραφα. Ο φρούραρχος του κάστρου και διοικητής της πόλης, Guillelmo de Almenara, σκοτώθηκε, ενώ πολλοί Έλληνες και Καταλανοί κατάφεραν να διασωθούν στα γειτονικά Σάλωνα. Ταυτόχρονα προς τη Λεβαδειά, φαίνεται ότι οι Ναβαραίοι επιχείρησαν χωρίς επιτυχία να κυριεύσουν και το κάστρο του Στειρίου αλλά συνάντησαν την ισχυρή αντίσταση μιας άλλης μισθοφορικής ομάδας, Αλβανών αυτή τη φορά, υπό την ηγεσία κάποιου Dimitri.

4. Επίλογος

Η Θήβα και η Λεβαδειά, ασφαλώς και ένα μεγάλο μέρος της γεωργικής ενδοχώρας που νέμονταν οι πόλεις αυτές, με λίγα λόγια η Βοιωτία, πέρασε στην κυριαρχία των Φλωρεντινών Ατζαγιόλι ήδη από το 1381. Έτσι ενοποιήθηκαν οι κτήσεις τους από την Κόρινθο και τα Μέγαρα ως τη Λεβαδειά. Η Αθήνα θα περιέλθει στην εξουσία τους το 1388 και ο Νέριο θα αποκτήσει τον τίτλο “Neri Acciaioli, signor di Corinto et del ducato di Athene”.