1. Ιστορία

Το χωριό βρίσκεται δυτικά της Θήβας, σε απόσταση περίπου 15 χιλιομέτρων από αυτήν. Η προέλευση της ονομασίας του οικισμού είναι άγνωστη. Η περιοχή φέρει έντονη την ανάμνηση του Οιδίποδα, αφού εκεί μάλλον, σε κάποιο σταυροδρόμι του δρόμου που περνά κάτω από το Φαγά, στεκόταν η μυθική Σφίγγα, η οποία σκότωνε τους διαβάτες που δεν μπορούσαν να λύσουν τους γρίφους της. Ο Οιδίποδας όχι μόνο κατάφερε να απαντήσει, αλλά και εκμεταλλεύτηκε το σάστισμά της για να τη σκοτώσει και να απαλλάξει τους Θηβαίους μια και καλή από αυτήν.

Η πρώτη ιστορική πληροφορία για τα Βάγια ανάγεται στο 13ο αιώνα. Ο οικισμός την περίοδο της Φραγκοκρατίας αποτελούσε φέουδο Φράγκων ευγενών. Μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Οθωμανούς, το 1460, παραχωρήθηκε ως τιμάριο. Όμως ήδη το 17ο αιώνα πρέπει να είχε ερημωθεί, αν δεχτούμε ότι σε αυτό το γεγονός αναφέρεται η μαρτυρία του George Wheler· ο τελευταίος επισκέφθηκε την περιοχή το 1676 και επισημαίνει ότι, ένα μίλι ανατολικά της τοποθεσίας Μαζαράκη, όπου και το ομώνυμο γυναικείο μοναστήρι, βρισκόταν ένα κατεστραμμένο χωριό. Τους επόμενους αιώνες, το 18ο και το 19ο, η περιοχή πρέπει να κατοικήθηκε ξανά, μάλλον από αγρότες, αφού μαρτυρείται ότι την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης οι κάτοικοι συμμετείχαν ενεργά στον αγώνα της απελευθέρωσης. Γνωστοί πολεμιστές του 1821, όπως ο Μήτρος Μπινιάρης, ο Αθανάσιος Τζουνάρας και ο Ιωάννης Πρωτόπαπας, κατάγονταν από τα Βάγια. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, και συγκεκριμένα το 1851, τα Βάγια έγιναν έδρα του δήμου Θεσπιέων της επαρχίας Θηβών, με 635 κατοίκους. Ο αριθμός αυτός αυξήθηκε σταδιακά και το 1928 έφτασε τα 2.750 άτομα. Σήμερα ο πληθυσμός των Βαγίων ανέρχεται σε 4.509 κατοίκους. Ο δήμος Βαγίων περιλάμβανε τον ομώνυμο οικισμό και ήταν ένας από τους μεγαλύτερους δήμους της επαρχίας Θηβών μέχρι το 2011, οπότε εντάχθηκε ως δημοτική ενότητα στο διευρυμένο δήμο Θηβαίων.

Την Οθωμανική περίοδο, πολύ κοντά στα Βάγια υπήρχε ένα μικρό χωριό με το όνομα Κασνέσι. Εκεί αρχικά υπήρχε αποθήκη των προϊόντων του τιμαρίου των Βαγίων. Αργότερα όμως εξελίχθηκε σε χωριό, ίσως λόγω της εγκατάστασης εργατών γύρω από την αποθήκη. Σε αυτό το χωριό, σύμφωνα με την απογραφή του 1851, κατοικούσαν 336 άτομα, ενώ το 1928 οι κάτοικοι ήταν 506. Αργότερα όμως φαίνεται ότι το τοπωνύμιο συγχωνεύτηκε με τα Βάγια.

2. Κτήρια και μνημεία

2.1. Μονή Αγίου Ιωάννη Θεολόγου (Μαζαράκη)

Στα Βάγια βρίσκεται η μεταβυζαντινή μονή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, γνωστή και με την ονομασία Μαζαράκη, που χτίστηκε το 16ο αιώνα. Στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης ήταν επίκεντρο δραστηριοτήτων των επαναστατών της περιοχής. Μετά την απελευθέρωση της περιοχής από τους Οθωμανούς επαναλειτούργησε η μονή έως το 1833, όταν έπεσε θύμα του οθωνικού «διωγμού» εναντίον των ορθόδοξων μοναστηριών. Το 1969 επαναλειτούργησε ως γυναικεία μονή και σήμερα φιλοξενεί 24 μοναχές.

2.2. Ελεύθερες εκκλησίες της Πεντηκοστής

Η πρώτη ετερόδοξη εκκλησία της Πεντηκοστής της Ελλάδος ιδρύθηκε στα Βάγια το 1924 από το Δημήτριο Κατριτσιώτη και τον Ιωάννη Τζέλο, κατοίκους των Βαγίων, οι οποίοι παλαιότερα ήταν μετανάστες στην Αμερική. Σήμερα στα Βάγια υπάρχουν δύο εκκλησίες της Πεντηκοστής.

2.3. Ελαιοτριβείο

Το ελαιοτριβείο του οικισμού έχει χαρακτηριστεί ιστορικό μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού λόγω της σύνδεσής του με την οικονομία του οικισμού και κυρίως λόγω του ρόλου του στην ιστορία του συνεταιριστικού κινήματος.