1. Εισαγωγή

Το Κυριάκι είναι χτισμένο στις δυτικές πλαγιές του Ελικώνα, μέσα σε ένα καταπράσινο τοπίο με έλατα, σε υψόμετρο 750 περίπου μέτρων. Ο πληθυσμός του είναι περίπου 2500 κάτοικοι. Στην τέως Κοινότητα Κυριακίου, σήμερα τμήμα του Δήμου Λεβαδέων, υπάγονταν και οι οικισμοί Παναγία Καλαμιώτισσα (Καραχάλιος), Ταρσός, Καριότι και Άγιος Αθανάσιος.

2. Αρχαιότητα

Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από την αρχαιότητα σώζονται στην περιοχή Παλαιόκαστρο, έναν λόφο δυτικά του οικισμού. Πρόκειται για σωζόμενα ίχνη από τρεις οχυρωματικούς περιβόλους, καθώς και δύο πύργους στη βόρεια και τη δυτική πλευρά του τείχους και λείψανα άλλων κτηρίων. Ορισμένοι μελετητές ταυτίζουν τα ευρήματα αυτά με την ακρόπολη της αρχαίας Φωκικής πόλης Φλυγόνιον. Το Φλυγόνιον βρισκόταν στα σύνορα της περιοχής που ελεγχόταν από το μαντείο των Δελφών και αναφέρεται ως ενωμένη σε συμπολιτεία με την πόλη Άμβροσσο. Ήταν μία από τις πόλεις που κατέστρεψε ο Περσικός στρατός του Ξέρξη στο πέρασμά του από την Φωκίδα. Από τον 4^ο αιώνα π.χ., λόγω της καίριας γεωγραφικής του θέσης, βρέθηκε στο επίκεντρο διαμάχης μεταξύ του μαντείου των Δελφών και των γειτονικών πόλεων για την εκμετάλλευση της ιερής γης του Απόλλωνα, όπως αναφέρει ο Δημοσθένης και ο Αισχίνης. Καταστράφηκε ξανά το 346 π.Χ. στον τρίτο ιερό πόλεμο από τον Φίλιππο Β΄, μαζί με άλλες φωκικές πόλεις, εφαρμόζοντας την ποινή που επέβαλαν οι Αμφικτίονες των Δελφών στους Φωκείς, επειδή καλλιεργούσαν μέρος της κοιλάδας της Άμφισσας που θεωρείτο ότι ανήκε στο ιερό μαντείο, όπως αναφέρει ο Παυσανίας. Εικάζεται, ωστόσο, ότι συνέχισε να κατοικείται κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, καθώς το όνομα απαντάται σε δελφικά κείμενα. Καταστράφηκε οριστικά από μεγάλο σεισμό τον 6ο αιώνα μ.Χ. Άλλοι μελετητές, ωστόσο, ταυτίζουν την περιοχή του Κυρακίου με την αρχαία Τραχίνα και άλλοι με τον αρχαίο Ελικώνιο.

Στην περιοχή των Αγίων Θεοδώρων τοποθετείται ο αρχαίος Μεδεώνας, ο οποίος στην εποχή του Παυσανία ήταν ήδη ερειπωμένος. Η ιστορία της αρχαίας πόλης φαίνεται να καλύπτει την περίοδο από το 2500 π.Χ. ως τα τέλη του 2^ου π.Χ. αιώνα, καθώς αποκαλύφθηκαν ίχνη κατοίκησης ήδη από την Μεσοελλαδική περίοδο. Πιθανότατα τον 1^ο π.Χ. η θέση εγκαταλείφθηκε. Στις ανασκαφές που έγιναν τη δεκαετία του 1960 αποκαλύφθηκαν τμήματα τείχους διαφόρων περιόδων, με την ακρόπολη στη ΝΑ γωνία και την κάτω πόλη στα ΒΔ. Επίσης αποκαλύφθηκε μεγάλος μυκηναϊκός θολωτός τάφος, εκτεταμένο νεκροταφείο εκτός των τειχών, καθώς και ρωμαϊκή έπαυλη με μωσαϊκά δάπεδα, λουτρό και ελαιοπιεστήριο. Στην ίδια περιοχή τοποθετείται πιθανότατα και η θέση της αρχαίας Βούλιδας, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Παυσανία, από την οποία σώζονται λείψανα οχύρωσης, ενώ η κεραμεική μαρτυρά κατοίκηση από την πρωτοελλαδική μέχρι και την πρωτοβυζαντινή περίοδο.

Ίχνη κατοίκησης, κυρίως από την κλασική και ελληνιστική περίοδο, έχουν εντοπιστεί και στον παραλιακό οικισμό του Ταρσού. Οι περισσότεροι ερευνητές ταυτίζουν τη θέση αυτή με την Φωκική πόλη Οπισθομάραθο, η οποία μαρτυρείται από το Στράβωνα. Στην περιοχή Κάστρο Ταρσού σώζονται οχυρώσεις, ενώ στον Παλαιόταρσο, στη θέση ενός χωριού εγκαταλελειμμένου από την εποχή της τουρκοκρατίας, ήρθαν στο φως ερείπια ενός εγκαταλελειμμένου οικισμού της κλασικής περιόδου. Ανάμεσα στο Κάστρο και στον οικισμό βρίσκεται ένας τετράγωνος πύργος της ίδιας περιόδου.

3. Μέσοι και νεότεροι χρόνοι: μονές και ναοί

Για την κατοίκηση της περιοχής κατά τη βυζαντινή εποχή απουσιάζουν οι μαρτυρίες. Το σημαντικότερο σωζόμενο μνημείο των μέσων χρόνων είναι η μονή των Αγίων Θεοδώρων, χτισμένη επάνω σε ένα απότομο βράχο, με πανοραμική θέα στον Κορινθιακό κόλπο. Οι ιστορικές πηγές και τα ευρήματα μαρτυρούν την ύπαρξη κατοίκησης σ' αυτόν τον χώρο ήδη από τον 7^ο αιώνα μ.Χ. και πιθανώς θα χρησίμευε ως παρατηρητήριο για την κίνηση των πλοίων στον Κορινθιακό κόλπο. Από τον 10^ο αιώνα στο βράχο εγκαταστάθηκαν πολλοί ερημίτες και ασκητές, λόγω και της παρουσίας στην περιοχή του Οσίου Λουκά. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας λειτουργεί ήδη πάνω στο βράχο ασκητήριο με λίγους μοναχούς, ενώ μετά την επανάσταση του 1821 ο χώρος εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε. Από το 1994 άρχισαν εργασίες αναστήλωσης για την ανάδειξη του χώρου, ενώ σήμερα στην κορυφή του βράχου έχει διαμορφωθεί ένα μοναστηριακό συγκρότημα, το οποίο περιλαμβάνει δύο ναούς, του Οσίου Ιερώνυμου και του Οσίου Δαυίδ, και βιβλιοθήκη.

Στο 12^ο αιώνα τοποθετείται χρονικά, σύμφωνα με τα πενιχρά διαθέσιμα στοιχεία, το ασκητήριο του Όσιου Νικήτα, το οποίο βρίσκεται σκαρφαλωμένο στο βράχο του "Σιντ Ιργκίντ", στο δρόμο προς τον οικισμό της Παναγίας Καλαμιώτισσας. Εκεί έζησε ο Όσιος Νικήτας ολόκληρη τη ζωή του προσευχόμενος. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας λειτουργούσε ασκητήριο με μοναχούς από την μονή του Οσίου Σεραφείμ. Αυτό μας μαρτυρούν τα ερειπωμένα κελιά και η σωζόμενη δεξαμενή.

Στον παραθαλάσσιο οικισμό του Κυριακίου βρίσκεται ο ναός της Παναγίας Καλαμιώτισσας. Σύμφωνα με τον βιογράφο του Οσίου Λουκά, εκεί μόνασε ο Όσιος για τρία χρόνια (939-942). Από την ίδρυση της Μονής του Οσίου Λουκά ο ναός παραμένει μετόχι της, ενώ στο ναό αναφέρονται και ορισμένα πατριαρχικά σιγίλλια, μεταξύ των οποίων εκείνα του πατριάρχη Νεοφύτου το 1611 και του Γρηγορίου Ε΄ το 1789. Σήμερα, σώζεται ο ναός της Παναγίας με ένα Θεοδοσιανό κιονόκρανο στο εσωτερικό του και στο λίθινο ημικύκλιο υπέρθυρο της εισόδου εντοιχισμένες δύο σκαλισμένες επιγραφές που αναφέρονται στις δύο ανακαινίσεις της εκκλησίας κατά τα έτη 1622 και 1803.

4. Μέσοι και νεότεροι χρόνοι: ιστορικά στοιχεία

Ο ακριβής χρόνος μετονομασίας της περιοχής σε Κυριάκι (ή Κυριάκη, όπως αναφέρεται σε παλαιότερα κείμενα) δε μπορεί να οριστεί με ακρίβεια. Το τοπωνύμιο πιθανόν χρονολογείται από στη βυζαντινή περίοδο, ή κατά το 14^ο αιώνα, όταν στην περιοχή εγκαταστάθηκαν οι Αρβανίτες. Η λαϊκή παράδοση αναφέρει ότι το χωριό ονομάστηκε από τον πλούσιο τσέλιγκα Κυριάκο, που είχε τόσα πολλά ζώα, ώστε το μαλλί τους έκλεισε το ποτάμι. Σύμφωνα με άλλες πηγές, το όνομα της Κοινότητας προήλθε από την ισχυρή οικογένεια του Κυριάκη. Επίσης, στους Θηβαϊκούς κώδικες – Θηβαϊκό κτηματολόγιο που χρονολογούνται από τον 11^ο – 12^ο αιώνα συναντάται ένα πρόσωπο με το όνομα Κυριάκος, αν και δεν γνωρίζουμε τί σχέση έχει με το χωριό.

Σχετικά με την εγκατάσταση Αρβανιτών στο Κυριάκι μαρτυρείται ότι ο Καταλανός δούκας Αθηνών και Υπάτης Ραμόν ντε Βιλανόβα προσκάλεσε αρβανίτικους πληθυσμούς για να εγκατασταθούν, ως καλλιεργητές και πολεμιστές, στα βόρεια και στα δυτικά και νότια της Βοιωτίας κατά τα τέλη του 14^ου αιώνα. Πιθανολογείται επίσης ότι το χωριό είναι τόσο παλιό όσο και τα γειτονικά χωριά Αγία Τριάδα και Αγία Άννα, τα οποία καταγράφονται (με τις παλιότερες ονομασίες τους, Στεβενίκο και Κούκουρα αντίστοιχα) στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα που χρονολογούνται το 1466.

Την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, οι Κυριακιώτες πολέμησαν στο πλευρό των οπλαρχηγών της Ρούμελης, Διάκου, Μπούσγου και Ανδρούτσου.

Στην Κατοχή, το Κυριάκι υπήρξε κέντρο συμμαχικής στρατιωτικής οργάνωσης, και μάλιστα κάηκε ολοκληρωτικά τρεις φορές: στις 25.5.1943 απ' τους Ιταλούς και στις 3.10.1943 και 26.4.1944 από τους Γερμανούς.

5. Οικονομία - Δημογραφικά στοιχεία

Η οικονομία του χωριού βασίζεται στην κτηνοτροφία, κυρίως γιδιών, και δευτερευόντως στη γεωργία, κατά βάση στην ελαιοκαλλιέργεια, τη βαμβακοκαλλιέργεια και την υλοτομία. Μεταπολεμικά σημειώθηκαν μεταναστευτικά ρεύματα από το χωριό προς διάφορα μέρη, προς το εξωτερικό (Ηνωμένες Πολιτείες, Καναδάς, Αυστραλία, Γερμανία), αλλά και προς αστικά κέντρα του εσωτερικού (Λειβαδιά, Αθήνα). Από το 1960 σημαντικό τμήμα του πληθυσμού που υπολογίζεται γύρω στα 300 περίπου άτομα απασχολήθηκε στη βιομηχανία αλουμινίου. Τα τελευταία χρονιά ανάπτυξη παρουσιάζει στην περιοχή ο αγροτουρισμός, Για το σκοπό αυτό έχουν δημιουργηθεί εργαστήρια παραδοσιακών τυροκομικών προϊόντων, παραδοσιακοί ξενώνες, ταβέρνες και καφενεία.

6. Φυσικό περιβάλλον

Το Κυριάκι περιβάλλεται από τοποθεσίες απαράμιλλης φυσικής ομορφιάς. Ανάμεσά τους αξίζει να αναφερθεί η περιοχή Μπαμπλούκι, με καταπληκτική θέα στον Κορινθιακό, καθώς και η Αρβανίτσα, μία υπέροχη τοποθεσία γεμάτη έλατα, μεταξύ των δύο ψηλότερων κορυφών του Ελικώνα.