1. Ιστορικό της ίδρυσης της συλλογής

Η Αρχαιολογική Συλλογή Διστόμου ιδρύθηκε το 1994 από τον έφορο Αρχαιοτήτων Ευάγγελο Πεντάζο. Το κτήριο του παλαιού δημοτικού σχολείου, όπου και στεγάζεται η συλλογή, εγκαινιάστηκε το 1901 από τον Ιωάσαφ Καστρίτη, ηγούμενο της μονής Οσίου Λουκά. Το 1987 παραχωρήθηκε από το Δήμο Διστόμου στο υπουργείο Πολιτισμού, με σκοπό να συγκεντρωθούν και να στεγαστούν τα ευρήματα που έρχονταν στο φως από ανασκαφές στην περιοχή, αλλά και να γίνει γνωστή στο ευρύ κοινό η ιστορία της αρχαίας ανατολικής Φωκίδας. Η έκθεση αναπτύσσεται σε τρεις αίθουσες και περιλαμβάνει ευρήματα που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού έως τους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους.

2. Προθάλαμος

Στον προθάλαμο εκτίθενται επιτύμβιες στήλες της Κλασικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής προερχόμενες από την ευρύτερη περιοχή του Διστόμου (αρχαία Άμβροσσος). Οι επιτύμβιες στήλες είναι κατασκευασμένες από ντόπιο γκρίζο μάρμαρο. Η αρχαία φωκική πόλη εντοπίζεται στην ίδια θέση με το σημερινό Δίστομο και είναι γνωστή από επιγραφικές μαρτυρίες και ως Άμβρυσ(σ)ος, Άμβρωσσος ή Άμφρυσ(σ)ος. Οι στήλες της Κλασικής εποχής είναι απλές αετωματικές και συχνά το όνομα του νεκρού αναγράφεται στο ανώτερο τμήμα τους. Από αυτές ξεχωρίζουν δύο επιγραφές: ΑΓΑΘΩ και ΕΠΙ [Τ]ΙΜΑΝΔΡΩ. Στην Ελληνιστική εποχή (3ος αι. π.Χ.) ανήκουν δύο στήλες με περίτεχνη ανθεμωτή επίστεψη, βοιωτικού εργαστηρίου. Η μία εξ αυτών φέρει την επιγραφή ΕΠΙ ΔΥΝΑΤΩΙ. Στη Ρωμαϊκή περίοδο χρονολογείται η επιτύμβια στήλη με παράσταση ιππέα. Στον προθάλαμο της συλλογής έχει αναρτηθεί τμήμα οροφογραφίας από παλαιό νεοκλασικό κτήριο της περιοχής (οικία Δήμου Κελέρμενου).

3. Αίθουσα Α

Η προθήκη 1 περιέχει ευρήματα από ανασκαφές της αρχαίας νεκρόπολης της Αντίκυρας. Τα κτερίσματα χρονολογούνται από τους Ύστερους Γεωμετρικούς χρόνους (800-900 π.Χ.) μέχρι την Παλαιοχριστιανική εποχή. Εκτός από τα πήλινα και γυάλινα αγγεία, ειδώλια και κοσμήματα, εκτίθεται και μία πήλινη λάρνακα από τον Άγιο Ισίδωρο.

Οι προθήκες 2 και 3 φιλοξενούν ευρήματα από τις σημαντικότερες σωστικές ανασκαφές που έχουν διεξαχθεί στην αρχαία Άμβροσσο. Τα ευρήματα προέρχονται από τα αρχαία νεκροταφεία που εκτείνονταν δυτικά και νότια της πόλης, καθώς και από τα λείψανα του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας πόλης (οικίες, λουτρά και εργαστήρια).

Στο αριστερό άκρο της αίθουσας εκτίθεται σε αναπαράσταση εστία, με τμήμα πήλινου αγωγού, μία πλίνθο οπτανείου, τμήμα σιδερένιου οβελού, καθώς και πινάκιο με οστά ζώου. Τα ευρήματα αποκαλύφθηκαν σε κτήριο του 3ου αι. μ.Χ. (ανασκαφή οικίας Παπανικολάου).

4. Αίθουσα Β

Η ακρόπολη του φωκικού Μεδεώνα είναι χτισμένη στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου του Αγίου Θεοδώρου. Οι ανασκαφές (το 1907 και τη δεκαετία του 1960) έφεραν στο φως κατάλοιπα κατοίκησης από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως τα Ρωμαϊκά χρόνια. Ευρήματα από τις ανασκαφές στην ακρόπολη του Μεδεώνα και από τη γύρω περιοχή εκτίθενται στις προθήκες 4, 5 και 6.

Η προθήκη 7 φιλοξενεί κτερίσματα από κλασικούς και ελληνιστικούς τάφους, προερχόμενα από την περιοχή του Καρακόλιθου και του Ζεμενού. Και στις δύο περιοχές διατηρούνται οχυρωματικά έργα στις κορυφές των αντίστοιχων λόφων.

Στο μέσο της αίθουσας εκτίθεται σε αναπαράσταση ταφή σε εγχυτρισμό του 4ου αι. π.Χ. (πίθος του πολεμιστή), που προέρχεται από σωστική ανασκαφή στη θέση «Ελαιώνας» Αντίκυρας. Από το νεκροταφείο στη θέση «Παλάτια» Αντίκυρας προέρχεται πήλινη σίμη με παράσταση φυτικού διακόσμου και λεοντοκεφαλή-υδρορρόη (4ος αι. π.Χ.), η οποία εκτίθεται στο βάθος της αίθουσας.