1. Ιστορικό πλαίσιο

Κατά το α΄ τέταρτο του 10ου αιώνα όλη η Νότια Ελλάδα συγκλονίζεται από τη συνδυασμένη ληστρική δραστηριότητα των Βουλγάρων του Συμεών στη στεριά, των Αράβων πειρατών της Κρήτης και της Συρίας στα παράκτια, αλλά και τις στάσεις των ακόμα απείθαρχων Σλαβικών φύλων της Πελοποννήσου. Η περιοχή αυτή, για την ανάκτηση της οποίας η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε καταβάλει επίπονες προσπάθειες στη διάρκεια του 9ου αιώνα, κινδυνεύει να ξεφύγει και πάλι από τον έλεγχό της. Τον τρόμο των κατοίκων και την αδυναμία της βυζαντινής διοίκησης περιγράφουν με μεγάλη γλαφυρότητα δεκάδες αγιολογικά κείμενα, λαϊκά χρονικά και επίσημοι χρονογράφοι της βυζαντινής πρωτεύουσας. Αλλά και αυτή η Κωνσταντινούπολη είχε να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα και άλλους εχθρούς, μεταξύ των οποίων και τους Ούγγρους (Μαγιάρους Τούρκους).

Κατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα οι Ούγγροι πραγματοποίησαν τέσσερις οργανωμένες επιθέσεις στη βυζαντινή επικράτεια: τα έτη 934 και 943 (με πολλή επιτυχία, αφού δήωσαν, αιχμαλώτισαν, πούλησαν και αναχώρησαν) και τα έτη 959 και 961 (οπότε ηττήθηκαν και συνέστησαν φιλικούς δεσμούς με το Βυζάντιο, σε σημείο ο αρχηγός τους Γυλάς να δεχτεί την χριστιανική βάπτιση από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο).

Σε μια από τις επιθέσεις τους αυτές το 943 στα βυζαντινά εδάφη της κεντρικής βαλκανικής, ένα τμήμα των ημινομάδων αυτών αποσπάστηκε και προχώρησε νότια φθάνοντας ως τις ακτές του Κορινθιακού.

2. Η εισβολή στην Ανατολική Στερεά

Έτσι, οι πληθυσμοί της περιοχής, που μόλις 15 χρόνια νωρίτερα είχαν απαλλαγεί από τους Βούλγαρους του Συμεών και είχαν επανέλθει στις εστίες τους, τώρα πανικόβλητοι τρέπονται σε φυγή και αναζητούν καταφύγια. Στο Βίο του Οσίου Λουκά (§ 61, σελ. 195) διαβάζουμε ότι ο ερημίτης αυτός ασκήτευε ήδη τρία χρόνια στο Καλάμι (σημ. Ζάλτσα) της ΝΔ Βοιωτίας όταν ακούστηκε η εισβολή των Ούγγρων στην περιοχή. Πολλοί κάτοικοι των γύρω περιοχών και ο ίδιος ο Όσιος έφυγαν εσπευσμένα και κατέφυγαν στο ερημονήσι Άμπελος, λίγα χιλιόμετρα από την ακτή, προκειμένου να νιώσουν ασφαλείς από τους στεριανούς επιδρομείς. «Είτα του έθνους των Τούρκων (=Ούγγρων) την Ελλάδα κατατρεχόντων, εις το πλησιάζον νησίον συν άμα τοις κύκλω χωρίοις και αυτός εισέρχεται, όπερ Αμπελών μεν λέγεται, έστι δε εσχάτως αυχμηρόν και άνυδρον». Δεν γνωρίζουμε τι καταστροφές ακριβώς προκάλεσαν οι εισβολείς, αλλά το σενάριο είναι γνωστό: λεηλασίες, σφαγές και αιχμαλωσίες. Αυτά δηλαδή που γνωρίζουμε επακριβώς ότι έκαναν και στην υπόλοιπη Βαλκανική όπου εισέβαλαν. Ούτε γνωρίζουμε για πόσο χρόνο παρέμειναν στην περιοχή συνεχίζοντας την κακοποιό δράση τους. Πάντως σε μια προσπάθεια των κατοίκων της περιοχής να περάσουν και να εγκατασταθούν οριστικά στην Πελοπόννησο, ο όσιος εμφανίζεται να προφητεύει ότι δεν θα διαρκέσει για πολύ αυτή η κατάσταση: «εαρινόν το νέφος αδελφοί και όσον ούπω διαλυθήσεται». Πράγματι, η παραμονή των Ούγγρων στην περιοχή δεν κράτησε, φαίνεται, για πολύ, ίσως κάποιους μήνες μόνο. Οι κάτοικοι κάποια στιγμή επέστρεψαν στις εστίες τους και μάλιστα φρόντιζαν να στέλνουν τρόφιμα και στον Όσιο Λουκά που επέμενε να παραμένει στο ξερονήσι Αμπελών για άσκηση. Συνάγεται, λοιπόν, ότι οι Ούγγροι έμειναν πολύ λίγο στο Νοτιοελλαδικό χώρο, πιθανώς και λιγότερο από ένα χρόνο, αφού ο όσιος έμεινε μεν τρία χρόνια στον Αμπελώνα, αλλά οι υπόλοιποι κάτοικοι είχαν προ πολλού επιστρέψει στις εστίες τους και απλά τον επισκέπτονταν ενδιαμέσως.