1. Ονοματολογία

Το επώνυμο Καλοκτένης αναφέρεται σε διάφορες πηγές. Μεταξύ αυτών είναι γνωστό από τον Πατριάρχη Αντιοχείας Θεόδωρο Βαλσαμών στην ερμηνεία του 16ου Κανόνα της Συνόδου της Χαλκηδόνας, καθώς και σε επιστολή του μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιωάννη Απόκαυκου.

2. Οικογένεια και ανατροφή

Ο Ιωάννης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, άγνωστο πότε ακριβώς, και ήταν γιος εύπορης οικογένειας. Οι γονείς του, ο Κωνσταντίνος και η Μαρία, αναφέρονται ως ευγενείς κατά το γένος και ενάρετοι κατά την ψυχήν. Μπορούμε, κατά προσέγγιση, να υποθέσουμε πως όταν χειροτονήθηκε μητροπολίτης το 1166, και σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, θα έπρεπε να ήταν τουλάχιστον τριάντα ετών.

Ο Καλοκτένης ήταν αρκετά μορφωμένος και είχε σπουδαία θεολογική παιδεία. Οι γονείς του τον ανέθρεψαν με χριστιανικές αρχές, ενώ από μικρή ηλικία είχε κλίση προς τα θεία και ήταν άριστος μαθητής.

3. Ιστορικό πλαίσιο

Tην εποχή του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180) η Μητρόπολη Θηβών κατείχε την 59η θέση στην ιεραρχία και είχε στη δικαιοδοσία της πέντε επισκοπές (Κανάλων, Ζαρατόβων, Καϊστορίου, Τριχίων, Πλατάνων). Όταν ο Καλοκτένης χειροτονήθηκε μητροπολίτης, η Θήβα είχε περιπέσει σε οικονομική παρακμή εξαιτίας των καταστροφών που προκάλεσε η νορμανδική εισβολή του 1147 ενώ και οι πέντε υπαγόμενες επισκοπικές έδρες είχαν μείνει κενές. Η ακμαία βιοτεχνία του μεταξιού είχε περάσει στα χέρια των Εβραίων ενώ και το θρησκευτικό συναίσθημα είχε υποχωρήσει.

4. Δράση

4.1. Η παρουσία του στην Εκκλησία

Ο Ιωάννης ο Καλοκτένης έγινε αρχικά μοναχός σε κάποια μονή της Κωνσταντινούπολης. Χάρη στο ήθος και τις ικανότητές του χειροτονήθηκε μητροπολίτης Θηβών επί πατριαρχείας Λουκά του Χρυσοβέργη (1156-1169), θέση στην οποία έμελλε να παραμείνει μέχρι τον θάνατό του. Σύμφωνα με τα πρακτικά των Συνόδων του 1166 και του 1170 στην Κωνσταντινούπολη, πήρε μέρος σε αυτές ως Μητροπολίτης Θηβών. Η παρουσία του Ιωάννη του Καλοκτένη στον μητροπολιτικό θρόνο της Θήβας, πιθανόν από το 1166 έως το 1190, έδωσε νέα πνοή στην εκκλησιαστική ζωή του βοιωτικού χώρου. Ο Καλοκτένης όρισε το 1169 νέους επισκόπους στις κενές επισκοπικές έδρες, γεγονός που δυσαρέστησε τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό καθώς η ενέργειά του δεν είχε τη συγκατάθεση της Συνόδου της Κωνσταντινούπολης. Λίγο αργότερα, η Σύνοδος συντάχθηκε με την άποψη του αυτοκράτορα και θεώρησε αρχικά την εκλογή αντικανονική. Ωστόσο, ο Καλοκτένης υπερασπίστηκε την πράξη του με το επιχείρημα ότι το θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων είχε καταπέσει και, σε συνδυασμό με την ισχυρή προσωπικότητα που διέθετε, έπεισε τη Σύνοδο να την επικυρώσει. Έχοντας τη νομιμοποίηση των ενεργειών του, κλήθηκε να παρευρεθεί στη μεγάλη Σύνοδο του 1170. Ένα αρχαιολογικό εύρημα που σχετίζεται με την παρουσία του στον μητροπολιτικό θρόνο εντοπίσθηκε στον αρχαίο ναό της Κραναίας Αθηνάς (στην Ελάτεια της Φωκίδας) το 1884. Πρόκειται για ένα μολυβδόβουλο του Μητροπολίτη Θηβών Ιωάννη του Καλοκτένη, όπου στη μία όψη εικονίζεται η Θεοτόκος καθήμενη σε θρόνο με τη συντομογραφία ΜΡ ΘΥ (Μήτηρ Θεού) και στην άλλη όψη αναγράφεται: ΘΗΒΩΝ/ΒΕΒΑΙΩ/ΤΑΣ ΓΡΑ/ΦΑΣ ΙΩ/ΑΝΝΟΥ (Θηβών βεβαίω τας γραφάς Ιωάννου).

4.2. Κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο

Ο Καλοκτένης δεν έζησε με πολυτέλεια αλλά ήταν λιτός και ταπεινός, κερδίζοντας την αγάπη του ποιμνίου του. Ακολούθησε ασκητική ζωή και διέθεσε την προσωπική του περιουσία στους φτωχούς. Έγινε το στήριγμα των φτωχών και των αδικημένων, θέτοντας πάνω από όλα την αγάπη για τον συνάνθρωπο και τον αγώνα κατά του κακού. Η προσφορά του ήταν πολύπλευρη και χάρη στις αγαθοεργίες και το σπουδαίο φιλανθρωπικό του έργο απέκτησε το προσωνύμιο ο νέος ελεήμων, κατά το πρότυπο του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωάννη του Ελεήμονος (610-619). Ο Καλοκτένης ίδρυσε μοναστήρια και μετέτρεψε την ανδρική μονή της Θεοτόκου σε γυναικεία (μονή της Δεκανής, από το όνομα της πρώτης ηγουμένης). Ίδρυσε ναούς στη Θήβα, μεταξύ των οποίων το ναό της Υπερενδόξου Θεοτόκου στη θέση του παλαιού δημαρχείου της πόλης. Με δική του πρωτοβουλία ιδρύθηκε νοσοκομείο, γηροκομείο, πτωχοκομείο και ξενώνας. Επίσης, εξέτρεψε τη ροή των υδάτων του Ισμηνού ποταμού προς την πεδιάδα, διευκολύνοντας έτσι την τροφοδοσία των είκοσι υδρομύλων της περιοχής που χρησίμευαν για την άρδευση των καλλιεργειών. Για τις ανάγκες της εκτροπής κατασκευάσθηκαν είκοσι καμάρες με ύψος από 3 έως 6 μέτρα και πλάτος 3,20 μέτρα, οι οποίες διατηρήθηκαν έως τις αρχές του 20ου αιώνα. Έκτοτε, ο Ισμηνός ποταμός έμεινε γνωστός και ως Αγιάννης, παραπέμποντας στον Άγιο Ιωάννη τον Καλοκτένη. Φρόντισε επίσης και για την αξιοποίηση άλλων υδάτινων πόρων που παρέμεναν ανεκμετάλλευτοι για την ύδρευση της πόλης και κατασκεύασε τρίτοξη γέφυρα στον ποταμό Ασωπό. Στο πλαίσιο του έργου του για την αναβάθμιση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας, γνωρίζουμε ότι ο Καλοκτένης δημιούργησε σχολείο (παρθενώνα) για τη μόρφωση των κοριτσιών, κάτι διόλου συνηθισμένο στην εποχή του.

5. Αποτίμηση και κρίσεις