1. Θέση

Τα Οινόφυτα βρίσκονται στην ανατολική Βοιωτία, στα σύνορα με την Αττική. Η περιοχή των Οινοφύτων περιλαμβάνει τον ομώνυμο οικισμό, καθώς και τον Άγιο Θωμά, το Κλειδί και τμήμα από το Δήλεσι. Τα Οινόφυτα είναι γνωστά στις μέρες μας κυρίως για τη βιομηχανική ζώνη που αναπτύχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες με την εγκατάσταση ή μετεγκατάσταση και λειτουργία πολυάριθμων βιομηχανικών μονάδων.

2. Τα Οινοφυτα

Περιορισμένες είναι οι ιστορικές πληροφορίες για τα Οινόφυτα, τα οποία μνημονεύονται από το Θουκυδίδη εξαιτίας της μάχης των Οινοφύτων μεταξύ Αθηναίων και Βοιωτών τον Αύγουστο του 457 π.Χ. Η μάχη αυτή ήταν σημαντική για την επικράτηση των Αθηναίων στην περιοχή της Βοιωτίας.

Λιγοστά ευρήματα, όπως θραύσματα κίτρινου πυριτόλιθου, ρινίσματα οψιανού, όστρακα αρχαϊκής και κλασικής μελαμβαφούς κεραμικής στο λόφο Διχαλωτός Πύργος, μαρτυρούν άλλωστε την ύπαρξη μικρού οικισμού κατά την αρχαιότητα. Στο λόφο χτίστηκε το 13ο αιώνα ενετικός πύργος, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1944 από τους Γερμανούς κατακτητές· τα δομικά υλικά του χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή οχυρών από τα στρατεύματα κατοχής.

Τα Οινόφυτα αναφέρονται τη νεότερη ιστορική περίοδο ως Στανιάτες. Δύο είναι οι πιθανότερες εκδοχές για την ετυμολογία του τοπωνυμίου αυτού. Σύμφωνα με την πρώτη, η ονομασία προέρχεται από τις στάνες που βρίσκονταν στην περιοχή, για να ξεχειμωνιάζουν τα κοπάδια των κτηνοτρόφων γειτονικών χωριών. Σύμφωνα με τη δεύτερη, πρόκειται για λέξη αρβανίτικης προέλευσης. Η περιοχή ερημώθηκε κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, καθώς οι κάτοικοι διέφυγαν στα γειτονικά Δερβενοχώρια, τα οποία είχαν σχετική αυτονομία.

3. Ο Άγιος Θωμάς

Ο Άγιος Θωμάς, ο δεύτερος οικισμός του δήμου Οινοφύτων, είναι χτισμένος σε υψόμετρο 240 μέτρων. Μεταξύ των οικισμών Άγιος Θωμάς και Κλειδί διέρχεται ένας χείμαρρος, ο Σκάμανδρος, που μεταφέρει τα νερά των γύρω βουνών στον Ασωπό. Το χωριό ονομαζόταν κατά τα νεότερα ιστορικά χρόνια Λιάτανη ή Λιάτανι, έλαβε, όμως, τιμητικά το όνομα Άγιος Θωμάς γύρω στο 1929, καθώς θεωρήθηκε ότι ο άγιος αυτός προστάτεψε τη μικρή κοινότητα από την επιδημία πανώλης που μάστιζε την περιοχή. Βόρεια του οικισμού σώζεται μεσοβυζαντινός ναΐσκος του 12ου αιώνα αφιερωμένος στον άγιο Θωμά, ο οποίος οικοδομήθηκε με αρχιτεκτονικά μέλη προερχόμενα από κτίσματα της αρχαίας Τανάγρας, ορατά ακόμη στην τοιχοποιία. Πρόκειται για ναό που ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου δικιόνιου με τρούλο, ο οποίος υπέστη διάφορες παρεμβάσεις και μετασκευές στο πέρασμα των αιώνων. Η στέγη του είναι επίπεδη και ο τρούλος του θεωρείται ύστερη προσθήκη. Την περίοδο της Φραγκοκρατίας, μάλιστα, μετατράπηκε σε πύργο, για να στεγάσει τον τοπικό άρχοντα. Μέρος του αρχιτεκτονικού διακόσμου του ναού, όπως το θωράκιο, έχει μεταφερθεί στον κοιμητηριακό ναό του Αγίου Νικολάου. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980 υπήρχε στον Ασωπό, απέναντι από το ξωκλήσι του Αγίου Θωμά, ένα παλαιό τρίτοξο γεφύρι του 18ου αιώνα, το οποίο κατεδαφίστηκε για να αντικατασταθεί με ένα σύγχρονο.

Το χωριό υπήρξε πέρασμα στρατευμάτων και πεδίο συγκρούσεων. Τον Ιούλιο του 1821 δυνάμεις του Ομέρ Βρυώνη, που κατευθύνονταν στην Αθήνα προς ενίσχυση των πολιορκημένων στην Ακρόπολη Τούρκων, συγκρούστηκαν στην περιοχή της Λιάτανης με Έλληνες επαναστάτες, τους οποίους έτρεψαν σε φυγή. Το Φεβρουάριο του 1944 ο Άρης Βελουχιώτης άφησε στη Λιάτανη ομάδα ανταρτών με επικεφαλής τον Τζαβέλα και κατευθύνθηκε με το υπόλοιπο ένοπλο τμήμα του προς την Αθήνα.

Η Λιάτανη έχει υποστεί σε διαφορετικές χρονικές περιόδους εκτεταμένες καταστροφές. Τον Οκτώβριο του 1914 ισχυρή σεισμική δόνηση προκάλεσε κατάρρευση πολυάριθμων σπιτιών της κοινότητας, ενώ τον Ιούλιο του 1944 το χωριό κάηκε από τους Γερμανούς κατακτητές. Στον τρίτο οικισμό της περιοχής των Οινοφύτων, που ονομάζεται Κλειδί, βρίσκεται η μονή Η Μήτηρ του Ηγαπημένου.

4. Η επιβάρυνση του περιβαλλοντος στην περιοχή

Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι συζητήσεις, οι αντιδράσεις και οι διαμαρτυρίες για την περιβαλλοντική μόλυνση της περιοχής. Η απουσία υποδομών στις εγκαταστάσεις της Βιομηχανικής Περιοχής έχει αποτέλεσμα τη ρύπανση τόσο του Ασωπού, του κύριου αποδέκτη βιομηχανικών και αστικών λυμάτων της περιοχής, όσο και της ατμόσφαιρας και του εδάφους. Κινητοποιήσεις πολιτών και μη κυβερνητικών οργανώσεων σε συνδυασμό με την ανάπτυξη περιβαλλοντικής συνείδησης των κατοίκων προωθούν ρυθμίσεις του νομοθετικού πλαισίου για την εύρυθμη λειτουργία των βιομηχανικών μονάδων και την ολοκληρωμένη επεξεργασία και διάθεση των υγρών αποβλήτων.