1. Γεωγραφικά όρια
Η επικράτεια της αρχαίας Αλιάρτου απλωνόταν κατά μήκος των νότιων οχθών της λίμνης Κωπαϊδας, περιλαμβάνοντας εκτός από την ομώνυμη πόλη, τον Μεδεώνα, την Ογχηστό και την Ωκαλέα. Δυτικά περιοριζόταν από τον ορεινό όγκο του Ελικώνα και ανατολικά από τη λίμνη Κωπαϊδα. Παρά την έλλειψη μεγάλων πεδινών εκτάσεων η περιοχή μπορούσε να εξασφαλίσει ικανοποιητικούς πόρους στους κατοίκους της, αφενός μέσω του υδάτινου πλούτου της Κωπαϊδας και αφετέρου από το κυνήγι στις υπώρειες του Ελικώνα. Την προϊστορική περίοδο προσέφερε ασφαλές καταφύγιο στα σπήλαια, ενώ τη μυκηναϊκή εποχή τα μεγάλα αποξηραντικά έργα πολλαπλασίασαν τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Τους ιστορικούς χρόνους όμως –οπότε και η λίμνη είχε επιστρέψει στα αρχικά της όρια- η σημασία της περιοχής ενισχύθηκε από τη στρατηγική της θέση ως περάσματος, αλλά και ως πολιτικού και θρησκευτικού κέντρου όλων των Βοιωτών.
Σήμερα η Κωπαϊδα δεν υπάρχει πια μετά τα αποστραγγιστικά έργα των ετών 1892. Στη θέση της απλώνεται μια απέραντη πεδιάδα με καλλιεργήσιμες εκτάσεις. 2. Ιστορικό διάγραμμα
Παλαιολιθικά και νεολιθικά κινητά ευρήματα προέρχονται από τα σπήλαια Σεϊντί και Πύργου, νεολιθικά από την ακρόπολη της Αλιάρτου και την περιοχή του Μεδεώνα, ενώ η εποχή του Χαλκού αντιπροσωπεύεται με αρχιτεκτονήματα και αντικείμενα στην Αλίαρτο, στην Ογχηστό και στον Μεδεώνα. Τα κατάλοιπα της ανθρώπινης δραστηριότητας πολλαπλασιάζονται τους ιστορικούς χρόνους και συμπληρώνονται από τις αρχαίες πηγές.
Η ευρύτερη περιοχή, στο στενό πέρασμα μεταξύ του Ελικώνα και της Κωπαϊδας, αποτέλεσε θέατρο σφοδρών πολεμικών συγκρούσεων από την Αρχαιότητα έως τους πρόσφατους χρόνους. Η ίδια η Αλίαρτος δεν απέφυγε την εμπλοκή της σε σημαντικές αντιπαραθέσεις, από τις οποίες η κυριότερη ήταν η ομώνυμη μάχη το 395 π.Χ. που έληξε με την ταπεινωτική ήττα των Σπαρτιατών.
Τη δυναμική πολιτική παρουσία της Αλιάρτου ανέκοψε η ολοκληρωτική καταστροφή της το 171 π.Χ. από τους Ρωμαίους, καθώς η παραδοσιακά φιλομακεδονική στάση της πόλης αποτέλεσε τη βασική αιτία του αφανισμού της. Κατά την αντιπαράθεση των Ρωμαίων με τον βασιλιά της Μακεδονίας, Περσέα, οι Αλιάρτιοι τάχθηκαν με το μέρος του τελευταίου. Μετά την κατάληψη της πόλης το 171 π.Χ., έπειτα από πολιορκία, η Αλίαρτος ισοπεδώθηκε και οι επιζήσαντες κάτοικοι πουλήθηκαν δούλοι. Λίγο αργότερα (το 166 π.Χ.) οι Αθηναίοι πέτυχαν από τους Ρωμαίους να αποκτήσουν τον έλεγχο της επικράτειας της Αλιάρτου, εγκαθιστώντας μάλιστα Αθηναίους κληρούχους.
Τη ρωμαϊκή περίοδο η ζωή –αρκετά περιορισμένη σε σχέση με το παρελθόν–, εξακολούθησε στην περιοχή. Το τέλος της αρχαιότητας βρίσκει την επικράτεια της Αλιάρτου σε παρακμή, καθώς καταστρεπτικοί σεισμοί έπληξαν τη Βοιωτία το 543 και 551. Ωστόσο κατά τον 7ο-9ο αι. πρέπει να υπήρχε μικρός οικισμός στην Αλίαρτο και, όπως δείχνουν οι διάσπαρτοι ναΐσκοι, υπήρχε περιορισμένη αλλά συνεχής κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή κατά τη Βυζαντινή περίοδο, τη Φραγκοκρατία και την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Η περιοχή δεν έχασε ποτέ τη στρατηγική της σημασία. Ο Δ. Υψηλάντης στις 12 Σεπτεμβρίου 1829 εγκλώβισε το στρατό των Τούρκων που κατευθυνόταν από την Αττική προς τη Λάρισα, με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να υποστούν βαριές απώλειες και να αναγκαστούν να δεχτούν την εκκένωση της Στερεάς Ελλάδας έως τη Λαμία. 3. Οι πόλεις της Αλιαρτίας
3.1. Ογχηστός
Η Ογχηστός αποτελούσε την πρώτη πόλη της Αλιαρτίας που συναντούσε ο επισκέπτης, ο οποίος άφηνε τη Θήβα και κατευθυνόταν προς βορρά. Εκτός από τη στρατηγική σημασία της στην είσοδο της πεδιάδας της Κωπαϊδας, υπήρξε έδρα αρχικά της Αμφικτιονίας της Ογχηστού και, μετά τη διάλυσή της, του Βοιωτικού Κοινού, το οποίο τελούσε υπό την προστασία του ιερού του Ποσειδώνα. Τμήματα του ιερού και του ταυτίστηκαν σε ανασκαφές, ενώ αρχαίες πηγές αναφέρονται στο ναό του Ποσειδώνα, στο άγαλμα του θεού και στο φημισμένο άλσος του ιερού. Στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της Ογχηστού περιλαμβάνεται τμήμα της , η οποία κλεινόταν με και διέθετε καταστήματα. Τη ρωμαϊκή εποχή, μετά την παρακμή και εγκατάλειψη του ιερού και του μικρού οικισμού, τα ερείπια των παλαιών δημόσιων κτιρίων κάλυψε αγροτική εγκατάσταση. 3.2. Βοιωτικός Μεδεών
3 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ογχηστού, στους δυτικούς πρόποδες του Σφιγγείου όρους, στο ύψωμα που σήμερα ονομάζεται Μεγάλο Καστράκι, έχουν εντοπιστεί αρχιτεκτονικά λείψανα, τα οποία οι μελετητές ταυτίζουν με τον ομηρικό Μεδεώνα. Ο οικισμός προστατευόταν με οχυρωματικό περίβολο, ενώ η πρωιμότερη κατοίκηση ανάγεται στην πρώιμη εποχή του Χαλκού. Στο αντικρινό ύψωμα εντοπίστηκε οχυρωματικός πύργος και μυκηναϊκό νεκροταφείο, ενώ στην ευρύτερη περιοχή έχουν βρεθεί ίχνη ανθρώπινης παρουσίας από την ύστερη νεολιθική περίοδο. 3.3 Αλίαρτος
Η μεγαλύτερη πόλη της Αλιαρτίας ήταν η ομώνυμη πόλη (Αλίαρτος), χτισμένη στις όχθες της Κωπαϊδας, πάνω σε ένα χαμηλό επίπεδο λόφο. Στα βόρεια του λόφου υπήρχε πλάτωμα με χωριστά οχυρωμένη ακρόπολη. Σύμφωνα με το μύθο η πόλη οφείλει το όνομά της στον Αλίαρτο, το γιο του Θεσάνδρου.
Λιγοστά ερείπια είναι ακόμη ορατά στο ύψωμα δεξιά και αμέσως μετά τον σύγχρονο οικισμό (με κατεύθυνση προς τη Λιβαδειά). Τα πρώτα στοιχεία κατοίκησης στο χώρο ανάγονται ήδη στους νεολιθικούς χρόνους. Ανασκαφές του μεσοπολέμου στην ακρόπολη αποκάλυψαν και ναό της Αθηνάς του 6ου αι. π.Χ., μια ευρύχωρη υπόστυλη αίθουσα και αποθέτη, ενώ αργότερα ήρθαν στο φως στη νότια πλαγιά του λόφου τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου. Το μεγαλύτερο τμήμα του διπλού περιβόλου, κατασκευασμένου με λίθους κατά το , χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Ωστόσο ίχνη « μαρτυρούν τη σημασία που είχε η θέση ήδη από τους μυκηναϊκούς χρόνους, ενώ η τελευταία φάση της οχύρωσης χρονολογείται στη ρωμαϊκή εποχή ή ακόμη υστερότερα. Ενδιαμέσως πραγματοποιήθηκαν διορθώσεις ή επισκευές σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα, δηλ. με τετραγωνισμένους παραλληλόγραμμους λίθους αλλά και με πολυγωνικούς ή τραπεζοειδείς λίθους.
Πρόσφατες ανασκαφές ανάμεσα στα νότια κράσπεδα της αρχαίας πόλης και το βόρειο όριο του σύγχρονου οικισμού έφεραν στο φως τμήματα του αρχαίου νεκροταφείου. 3.4. Τιλφούσι
Σε απόσταση 9-9,5 χιλιομέτρων δυτικά της Αλιάρτου, στο πολύ στενό πέρασμα που σχηματιζόταν ανάμεσα στο απότομο βραχώδες έξαρμα (αρχ. Τιλφώσιον όρος) και τις νότιες όχθες της Κωπαϊδας, έρεε η ιερή πηγή Τιλφούσα (Τιλφώσα). Λίγο βορειότερα και προς τη λίμνη, έχει βρεθεί τμήμα του ναού του Απόλλωνα. Εντελώς πρόσφατα, στην ίδια περιοχή, ήρθαν στο φως κτίρια αρχαϊκών και ρωμαϊκών χρόνων, τα οποία πιθανόν σχετίζονταν με την αλιεία στις όχθες της λίμνης. 3.5. Ωκαλέα
Η πόλη αυτή της Αλιαρτίας δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα, αν και αναφέρεται στον Όμηρο (Ιλιάς Β 51) και στον ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα. Σύμφωνα με τον Στράβωνα βρισκόταν μεταξύ της Αλιάρτου και των Αλαλκομενών, ενώ σύγχρονοι μελετητές έχουν προτείνει διάφορες θέσεις νοτιοδυτικά του Τιλφουσίου, προς τις πλαγιές του Ελικώνα. |