1. Τοπογραφία και αρχαίες πηγές

Ο αρχαιολογικός χώρος της Εύτρησης βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του επαρχιακού δρόμου που συνδέει τα Λεύκτρα με το Μελισσοχώρι και σε απόσταση 12 χλμ. περίπου νοτιοδυτικά της Θήβας και 6 χλμ. βορείως των ακτών του Κορινθιακού κόλπου. Αποτελείται κυρίως από έναν κωνικό λόφο που δεσπόζει στη γύρω εύφορη πεδινή περιοχή, ο οποίος έχει λάβει το σχήμα του από τις επιχώσεις των οικοδομικών καταλοίπων της αρχαίας κατοίκησης αλλά και ένα εκτεταμένο πλάτωμα, που αναπτύσσεται σε συνέχεια του λόφου προς τα νοτιοδυτικά. Η παρουσία φυσικών πηγών νερού στην περιοχή, η μία στα βορειοδυτικά του λόφου, με την ονομασία Αρκοπόδι, που έδωσε το όνομα της και στην ευρύτερη περιοχή και η δεύτερη στα νοτιοανατολικά, αποτέλεσε προφανώς την αιτία της συνεχούς χρήσης αυτού του εξάρματος γης.

Η Εύτρηση αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα ( Νηών Κατάλογος, Β502), όπου συμπεριλαμβάνεται στις βοιωτικές πόλεις που συμμετείχαν στην Τρωϊκή εκστρατεία «Κώπας Εύτρησιν τε πολυτρήρωνά τε Θίσβην», ενώ ο Στράβωνας στο έργο του Γεωγραφικά (ΙΧ, 411) παραθέτει ότι η Εύτρηση αποτελούσε κώμη των Θεσπιών, στην οποία κατοικούσαν αρχικά ο Αμφίων και ο Ζήθος, πριν αυτοί βασιλεύσουν στη Θήβα. Ο Στέφανος Βυζάντιος προσθέτει ότι οι δύο παραπάνω μυθικοί ήρωες έφτιαξαν τα τείχη της Εύτρησης και επιπλέον ότι εκεί λατρευόταν σε ιερό ο Απόλλωνας με το επίθετο Ευτρησίτης και υπήρχε ξακουστό μαντείο του θεού, μαντείον ενδοξότατον.

Η ταύτιση του χώρου επιβεβαιώθηκε κα επιγραφικά με την ανεύρεση λίθινου όρου με την επιγραφή [ΕΗ]τρεισις, ενώ επίσης έχει υποστηριχθεί ότι το τοπωνύμιο, μπορεί να αναγνωριστεί σε πινακίδα Γραμμικής Β από το μυκηναϊκό ανάκτορο της Θήβας (Ft 140, e-u-te-re-u).

2. Σύντομη ιστορία της έρευνας

Η θέση ανασκάφηκε συστηματικά από το Fogg Art Museum του Πανεπιστημίου Harvard σε συνεργασία με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι (1924-1927) με επικεφαλής των ερευνών την αρχαιολόγο Hetty Goldman. Κατά τη δεκαετία του 1950 πραγματοποιήθηκε από τους John και Elizabeth Caskey συμπληρωματική έρευνα σε μικρό τμήμα της αρχικής ανασκαφής με σκοπό να διερευνηθούν τα βαθύτερα στρώματα της προϊστορικής κατοίκησης που χρονολογούνταν στη Νεολιθική περίοδο. Οι έρευνες στην Εύτρηση και η μελέτη των αποτελεσμάτων τους, συνέβαλαν στην κατανόηση της οργάνωσης και της χρήσης του χώρου αλλά και της κεραμικής παραγωγής των προϊστορικών κοινωνιών της ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά και του προϊστορικού Αιγαίου γενικότερα.

3. Φάσεις κατοίκησης του χώρου

Ο λόφος της Εύτρησης κατοικήθηκε καθόλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, αποτελώντας σημαντική και ευημερούσα οικιστική εγκατάσταση, ενώ στη συνέχεια μάλλον εγκαταλείφθηκε, όπως προκύπτει από την απουσία κεραμικής των Γεωμετρικών χρόνων και επαναχρησιμοποιήθηκε μετά τον 6ο αι. π.Χ. έως και το τέλος της Ελληνιστικής περιόδου, αν και η θέση της πόλης των ιστορικών χρόνων δεν συμπίπτει με την εκείνη της προϊστορικής κατοίκησης, όπως αποδεικνύεται από τα ανασκαφικά δεδομένα. Οι ανασκαφείς υπέθεσαν ότι ο οικισμός των κλασικών χρόνων βρισκόταν στη βορειοανατολική περιοχή και περιβαλλόταν από τείχος. Μερικές οικίες των κλασικών χρόνων εντοπίστηκαν και στη δυτική πλευρά του λόφου. Στους ιστορικούς χρόνους και συγκεκριμενά στην περίοδο λειτουργίας του ιερού και μαντείου του Απόλλωνα Ευτρησίτη αποδίδεται αποθέτης στη νότια κλιτύ του λόφου, που περιείχε μεγάλο αριθμό μικύλλων αναθηματικών αγγείων και πήλινων ειδωλίων που χρονολογούνται από τον 6ο έως και τον 3ο αιώνα π.Χ. Ωστόσο έχει διατυπωθεί η άποψη, ότι ο αποθέτης αυτός μπορεί να συνδεθεί για την παρουσία ενός άλλου ιερού, η θεμελίωση του οποίου εντοπίστηκε στη νότια επίσης κλιτύ του λόφου, για το οποίο δε διαθέτουμε περαιτέρω στοιχεία για τη λατρεία ή τη χρονολόγηση. Αντίθετα, για τη θέση του ιερου –μαντείου του Απόλλωνα Ευτρησίτη έχει υποστηριχθεί βρισκόταν στη δυτική πλαγιά του λόφου κοντά στην πηγή Αρκοπόδι. Στην πηγή αυτή υπήρχε επίμηκης χαμηλός τοίχος, αναλημματικού χαρακτήρα, κατασκευασμένος από πώρινους πλίνθους σε δεύτερη χρήση. Στα βορειοανατολικά του λόφου αποκαλύφθηκε τμήμα τείχους, η ανωδομή του οποίου υποδεικνύει ότι οικοδομήθηκε στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ.

Από τη χρήση του χώρου κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία ενώ αντίθετα οι πολυάριθμοι αποθηκευτικοί λάκκοι και οι τάφοι της Βυζαντινής περιόδου, που αποκαλύφθηκαν πάνω στο λόφο, υποδηλώνουν ότι στην περιοχή αναπτύχθηκε ένας σημαντικός οικισμός.

Πιθανότατα το κέντρο του βυζαντινού οικισμού δεν βρισκόταν επί του λόφου της Ευτρήσεως αλλά σε χαμηλό έξαρμα στα βορειοανατολικά του δρόμου που οδηγούσε από τις Θεσπιές στις Πλαταιές και διέρχεται ανατολικώς του λόφου απ’ όπου συλλέχθηκαν νομίσματα βυζαντινών χρόνων και λυχνάρια.

Τμήματα ενός βυζαντινού οχυρωματικού περιβόλου εντοπίστηκαν στη νότια κλιτύ ενώ ένας πύργος μεσαιωνικών χρόνων τετράγωνης κάτοψης επιστέφει τη νοτιοανατολική γωνία του λόφου Στα βόρεια της πηγής που βρίσκεται στα νοτιοανατολικά υπάρχουν θεμέλια βυζαντινής εκκλησίας.

Από τα προαναφερόμενα, σήμερα διατηρούνται μερικώς ορατά, στην κορυφή του λόφου, τα κατάλοιπα του μεσαιωνικού πύργου και τμήματα θεμελίων οικιών των προϊστορικών χρόνων.

4. Η προϊστορική κατοίκηση

Κατά τις ανασκαφές του 1958 βρέθηκε κεραμική και κινητά ευρήματα, που χαρακτηρίζουν τις τελικές φάσεις της νεολιθικής περιόδου (5η - 4η χιλιετία π.Χ.) χωρίς άλλα οικοδομικά κατάλοιπα. Όλα τα ευρήματα προήλθαν από ορύγματα - λάκκους στο έδαφος.

Τα πρωιμότερα οικοδομικά κατάλοιπα ανήκουν στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού (2800-1900 π.Χ.), κατά την οποία ο οικισμός αναπτύσσεται στο κεντρικό τμήμα του λόφου και στα ανώτερα υψομετρικά επίπεδα αυτού. Τα κτήρια που ερευνήθηκαν είναι κυρίως τετράπλευρα και αποτελούνται συνήθως από δύο χώρους. Μάλιστα, από την πρώιμη κεραμική αυτής της φάσης της Εύτρησης, έλαβε συμβατικά το όνομα της η Πρωτοχαλκή Ι στην ηπειρωτική Ελλάδα ως πολιτισμός Εύτρησης Ι (Eutresis Culture).

Αργότερα, ο οικισμός της Μέσης εποχής Χαλκού (1900- 1650 π.Χ.) αναπτύχθκε σε μεγαλύτερο τμήμα του φυσικού πλατώματος στην κορυφή του λόφου. Από αυτήν την περίοδο ερευνήθηκε μεγάλος αριθμός κτηρίων στον τύπο του μεγάρου με αψιδωτή ή ευθύγραμμη απόληξη που καταλάμβαναν μεγαλύτερη έκταση στην κορυφή του λόφου, τα οποία διέθεταν εστίες για φωτισμό και θέρμανση αλλά και άλλες θερμικές κατασκευές (φούρνους) για την προετοιμασία αλλά και για την αποθήκευση της τροφής. Μέσα στα κτήρια της Μέσης εποχής Χαλκού αποκαλύφθηκαν και πολλοί τάφοι, οι οποίοι προφανώς ανήκουν σε μια υστερότερη φάση χρήσης στα τελευταία στάδια της περιόδου, κατά την οποία όμως τα κτήρια ή τμήματα αυτών δεν χρησιμοποιούνταν για οικιστικούς σκοπούς.

Από την επόμενη φάση εκείνη της Ύστερης εποχής του Χαλκού (1650-1050 π.Χ.) αποκαλύφθηκαν οικίες τόσο των πρώϊμων φάσεων της ΥΕ Ι και ΙΙ καθώς και οικίες της ΥΕΙΙΙ, που εκτείνονται στη νοτιοανατολική κλιτύ του λόφου και σώζονται αποσπασματικά. Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκε τείχος που περιέκλειε όχι μόνο την κατοικημένη περιοχή στα ανατολικά του λόφου αλλά και μεγαλύτερη έκταση περίπου 200.000 τμ. προς τα νοτιοανατολικά, βόρεια και δυτικά.

Τα κατάλοιπα του τείχους διασώζονταν σε καλύτερη κατάσταση νοτίως του λόφου. Ήταν κατασκευασμένο από αδρά λαξεμένους ογκόλιθους πολυγωνικού σχήματος κατά το κυκλώπειο σύστημα δομής και είχε μέσο πλάτος 4,60μ. και σωζόμενο κατά τόπους ύψος περί το 1μ. Κατά την ανασκαφή του χώρου δεν σταθηκε δυνατή η αποκάλυψη της πλήρους πορείας του.