responsa, οι (πληθ. του λατνικού responsum)
Τμήμα της ραβινικής γραμματείας, ανταλλαγή επιστολών (ραβινική αλληλογραφία) με ερωτήσεις και αποκρίσεις πάνω σε συγκεκριμένα νομικά ερωτήματα.

θέμα, το
Ο όρος αναφέρεται στα ευμεγέθη στρατιωτικά σώματα που πραγματοποιούσαν επιχειρήσεις σε ευρείες περιοχές υπό τη διοίκηση στρατηγού· αναφέρεται όμως και στις ίδιες τις περιοχές. Ο θεσμός των θεμάτων εδραιώθηκε κατά τον 7ο αιώνα και ακολούθως χαρακτήριζε τη διοικητική διαίρεση της αυτοκρατορίας της Μέσης περιόδου. Αρχικά η λέξη σήμαινε το στρατιωτικό σώμα που ήταν υπεύθυνο για την άμυνα περιοχής στην οποία έμελλε να εγκατασταθεί, και ακολούθως σήμαινε και την περιοχή. Στις κατώτερες βαθμίδες της στρατιωτικής ιεραρχίας το θέμα στελεχωνόταν από γεωργούς-στρατιώτες. Το σύστημα των θεμάτων, που διατηρήθηκε έως το τέλος της Βυζαντινής περιόδου, στην Ύστερη Βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιούνταν για να δηλωθούν φορολογικές κυρίως ενότητες.

Μισνά, η
Συλλογή αρχικά προφορικών νόμων που συμπληρώνουν και υπομνηματίζουν τους γραπτούς, την οποία πραγματοποίησε ο ραββίνος Γιεουντά Ανασί στον 3ο αιώνα.

νάρθηκας, ο
Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς.

πρωτοσπαθάριος, ο
Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του.

ραβίνος, ο
Τίτλος που αποδίδεται στον «Δάσκαλο» (μελετητή, λόγιο) της Πεντατεύχου (Τορά). Η έννοια και ο ρόλος του ραββίνου έχουν μετεξελιχθεί με την πάροδο των αιώνων. Σήμερα ο όρος αναφέρεται σε όσους έχουν λάβει επιμελημένη ραββινική κατεύθυνση και έχουν εντρυφήσει στα ζητήματα του Εβραϊκού Νόμου (Χαλαχά). Οι ραββίνοι ανέκαθεν αποτελούσαν τους πνευματικούς και θρησκευτικούς ηγέτες των εβραϊκών κοινοτήτων, ενώ συχνά ο ραββίνος ο οποίος έχει υπό την εποπτεία του μια συναγωγή καλείται Αρχιραββίνος.

στρατηγός, ο
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας)· συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του.

Ταλμούδ, το
Εξωβιβλική συλλογή εβραϊκών κειμένων από πεφωτισμένους ραβίνους που αποτελεί τη συνέχεια της ιουδαϊκής Βίβλου και περιλαμβάνει όχι μόνο κείμενα που αφορούν την ερμηνεία του μωσαϊκού νόμου, αλλά και ποικίλο άλλο υλικό, νομικό, θεολογικό, ηθικό, επιστημονικό, ιστορικό. Υπάρχουν δύο Ταλμούδ: το Βαβυλωνιακό και το Ταλμούδ της Ιερουσαλήμ ή Παλαιστινιακό Ταλμούδ.