1. Οικογενειακό ιστορικό

Δεν είναι σαφές πώς η οικογένειά του Πλούταρχου απέκτησε τον πλούτο της, αλλά είναι σίγουρο ότι ο συγγραφέας προερχόταν από αριστοκρατική επαρχιακή οικογένεια, η οποία έκανε αναγωγή της καταγωγής της στο βασιλιά της Θεσσαλίας Οφέλτα και στον άρχοντα των Φωκέων, Δαΐφαντο, γιο του Βαθυλλίου (Ηθ. 558A, 244B). Ο πατέρας του Πλουτάρχου, Αυτόβουλος, ήταν υπερήφανος ιδιοκτήτης των καλύτερων αλόγων της περιοχής (Ηθ. 642A), χαρακτηριστικό της αριστοκρατίας και των πλουσίων της εποχής. Εκτός από άλογα αναπαραγωγής, η οικογένεια θα είχε γεωργικές εκτάσεις και εμπορική δραστηριότητα. Εάν η οικογένεια διέμενε μόνιμα στη Χαιρώνεια, είναι πιθανό να είχε εμπλακεί και στην παραγωγή αρωμάτων, η οποία ήταν κερδοφόρα τοπική βιομηχανία και συνέβαλε στην ευημερία της πόλης κατά την Αυτοκρατορική περίοδο. Ένας από τους προπάππους του Πλουτάρχου ήταν ο Νίκαρχος, τον οποίον αναφέρει στο Βίο του Αντωνίου για τη συμμετοχή του στην αναγκαστική μεταφορά των σιτηρών στα λιμάνια του Κορινθιακού κόλπου, κοντά στην Αντίκυρα, κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας του Ακτίου στις 31 Σεπτεμβρίου π.Χ.:

<<ὁ γοῦν πρόπαππος ἡμῶν Νίκαρχος διηγεῖτο τοὺς πολίτας ἅπαντας ἀναγκάζεσθαι τοῖς ὤμοις καταφέρειν μέτρημα πυρῶν τεταγμένον ἐπὶ τὴν πρὸς Ἀντίκυραν θάλασσαν, ὑπὸ μαστίγων ἐπιταχυνομένους• καὶ μίαν μὲν οὕτω φορὰν ἐνεγκεῖν, τὴν δὲ δευτέραν ἤδη μεμετρημένοις καὶ μέλλουσιν αἴρεσθαι νενικημένον Ἀντώνιον ἀγγελῆναι, καὶ τοῦτο διασῶσαι τὴν πόλιν• εὐθὺς γὰρ τῶν Ἀντωνίου διοικητῶν καὶ στρατιωτῶν φυγόντων, διανείμασθαι τὸν σῖτον αὐτούς» (Αντώνιος 68. 7-8).

Ένας από τους παππούδες του Πλουτάρχου ήταν ο Λαμπρίας, ο οποίος διεκδικεί τον ρόλο του δασκάλου στα γράμματα και τη μουσική για τον εγγονό του (738B). Ο πατέρας του Πλουτάρχου, Αυτόβουλος, ήταν επίσης ένας μορφωμένος άνθρωπος, με γνώσεις φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. Αυτός είναι όντως ο ομιλητής σε ορισμένους Συμποσιακούς διαλόγους (π.χ. Ηθ. 615E-616Γ και 619Β-Ζ υποστηρίζει την κατάλληλη εθιμοτυπία για τις θέσεις των επισκεπτών στα συμπόσια, 641Ζ-642B συζητά την έννοια του όρου ίπποι λυκοσπαδείς και περιγράφει πώς τα πουλάρια γίνονται γρήγορα και ωραία άλογα, 655E-657A δείχνει τις γνώσεις του στη φιλοσοφία και, ιδίως, στον Αριστοτέλη και συμμετέχει στο τοπικό φεστιβάλ του Αγαθού Δαίμονα), καθώς επίσης και στο βιβλίο Περί της νοημοσύνης των ζώων (Ηθ. 959A-965D εμφανίζεται ως βαθύς γνώστης της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας).

Απο τα έργα του Πλούταρχου απουσιάζουν σχεδόν παντελώς γυναικεία ονόματα συγγενών του, σύμφωνα με την παραδοσιακή ελληνική εθιμοτυπία που ήθελε να μην αναφέρεται το όνομα μιας γυναίκας σε δημόσιο χώρο, εκτός αν ήταν γυναίκα μη αξιοσέβαστης φήμης ή γυναίκα συγγενής του αντιπάλου του ομιλητή ή γυναίκα η οποία είχε πεθάνει. Το όνομα της μικρής κόρης του Πλουτάρχου, Τιμοξένα, για παράδειγμα, δεν αποκαλύπτεται παρά μόνο μετά το θάνατό της μικρής, σε μια προσωπική επιστολή προς τη σύζυγό του, επίσης με το ίδιο όνομα. Τίποτα δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα για την οικογένεια της Τιμοξένας ή για την καταγωγή της, αλλά θεωρείται ότι θα είχε κι εκείνη μια παρόμοια γενεαλογία μ᾽αυτή του Πλούταρχου. Η μεμονωμένη αναφορά στους Συμποσιακούς σε "πενθερόν" (δηλαδή "πεθερό", αλλά και "γαμπρό") μπορεί να σημαίνει ότι η Τιμοξένα συγγένευε με κάποιον Ἀλεξίονα (Ηθ. 701Δ). Η επιγραφή IG VII 1867 υποδηλώνει ότι η Τιμοξένα και η οικογένειά της θα μπορούσε να είχε διασυνδέσεις με μια ρωμαϊκή οικογένεια συγκλητικών απὀ τις Θεσπιές. Ο γάμος του Πλούταρχου έλαβε χώρα μετά το 96 μ.Χ. Εκτός από τη μικρή τους κόρη, η οποία πέθανε, από το γάμο του απέκτησε τουλάχιστον τέσσερις γιους: τον Σώκλαρο (15A), τον Αυτόβουλο (666Δ, 719Γ, 1012A), τον Πλούταρχο (1012A), και τον Χαίρωνα (609Δ). Είναι πιθανό ότι υπήρχε κι έκτο παιδί, ο πρωτότοκος, τον οποίο έχασε η Τιμοξένα κατά τη διάρκεια ενός πρόωρου τοκετού, και στον οποίο δεν είχε δοθεί όνομα (609Δ).

Είναι πιθανό, επίσης, ο Πλούταρχος να είχε αδελφές δεδομένου ότι αναφέρει στα έργα του τρεις άνδρες συγγενείς εξ αγχιστείας (γαμβρός): ο Κράτων (Ηθ. 620A), ο Φῖρμος (636A), και ο Πατροκλέας (642Γ). Αδελφοί του Πλουτάρχου ήταν ο Τίμων και ο Λαμπρίας, ο μεγαλύτερος ή ο δεύτερος μεγαλύτερος στην ηλικία, που συχνά εμφανίζονται ως συζητητές στα Ηθικά.

2. Εκπαίδευση και η αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας

Τόσο ο Πλούταρχος όσο και ο Λαμπρίας, ως νέοι άνδρες, γνώριζαν τον Πλατωνικό φιλόσοφο Αμμώνιο και είχαν σχέσεις τόσο με τους Δελφούς όσο και με την Αθήνα. Κατά την επίσκεψή του Νέρωνα στους Δελφούς το 66 μ.Χ., ο Πλούταρχος ήταν νεαρός έφηβος και καλά εκπαιδευμένος ήδη στα μαθηματικά. Το πιθανότερο είναι ότι ο Πλούταρχος πήγε μέσω του θεσμού της εφηβείας στην Αθήνα, και τότε του δόθηκε και ιθαγένεια και σε εκείνη την πόλη. Όπως και ο φίλος του, ποιητής Σαραπίων, ο Πλούταρχος έγινε μέλος της Αττικής φυλής Λεοντίδος (Ηθ. 628A). Ως επίδοξος νέος αριστοκράτης σε Ρωμαϊκή επαρχία, σπούδασε ρητορική και Λατινικά, αλλά ισχυριζόταν ότι δεν ήταν άπταιστος σε αυτά (Δημοσθ. 2.2).

Με την υποστήριξη των πολιτικών διασυνδέσεών του και με τις γνωριμίες που δημιούργησε ως φιλόσοφος και δάσκαλος στους Δελφούς και, ίσως, εξαιτίας του θαυμασμού του για τον πλατωνικό «βασιλιά-φιλόσοφο», ο Πλούταρχος στράφηκε στην πολιτική ζωή της εποχής του. Τα υψηλά αξιώματα που συνδέονται με τους Δελφούς και το ιερό του Απόλλωνα στην αυτοκρατορική περίοδο περιλαμβάνουν την επιμελητεία της Δελφικής Αμφικτυονίας, το ιερατείο του Απόλλωνα, και το ετήσιο αξίωμα του άρχοντα της πόλης των Δελφών. Ο Πλούταρχος γράφει ότι ήταν επώνυμος άρχοντας οἴκοι (Ηθ. 642Ζ), αλλά δυστυχώς δεν προσδιορίζει αν επρόκειτο για τους Δελφούς ή για την Χαιρώνεια.

3. Ταξίδια και η εγκατάστασή του στους Δελφούς

Ο διπλωματικός ρόλος του στους Δελφούς απαιτούσε να ζει εκεί και να ταξιδεύει όταν ήταν απαραίτητο. Για παράδειγμα, ταξίδεψε στις Θεσπιές στον Ερωτικό, στην Αθήνα και στην Τανάγρα στον Παραμυθητικό, στην Αχαΐα, ως πρεσβευτής στον ανθύπατο σε νεαρή ακόμη ηλικία, στα Πολιτικά Παραγγέλματα (Ηθ. 816Γ-Δ), στην Αλεξάνδρεια στους Συμποσιακούς (Ηθ. 678Γ-Δ), στη Βόρεια Ιταλία τουλάχιστον μία φορά με το Μέστριο Φλώρο (Μάριος 2. 1, Όθωνας 14. 2-3 και 18. 1-2), στη Ρώμη, σε διάφορες περιπτώσεις, και ούτω καθεξής.

Ο Πλούταρχος απόκτησε πολλούς ισχυρούς φίλους, τόσο Έλληνες όσο και Ρωμαίους. Ο Μέστριος Φλώρος, προστάτης του Πλούταρχου, είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτος δεδομένου ότι ο Πλούταρχος ταξίδεψε στη Ρώμη και την Ιταλία μαζί του (Μάριος 2. 1, Όθωνας 14. 2-3 και 18. 1-2), και μέσω αυτού έλαβε την ιθαγένεια του Ρωμαίου πολίτη. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στη Ρώμη και την Ιταλία, ο Πλούταρχος σίγουρα συναντήθηκε με τους γνωστούς και φίλους του Φλώρου, όπως ο Q. Sosius Senecio (δύο φορές πρόξενος το 107/8) στον οποίο αφιέρωσε τους Συμποσιακούς και τους Παράλληλους Βίους, καθώς και τους Iunius Rusticus, Fundanus, Paccius, Saturninus, Favorinus και άλλους.

Η εκπαίδευση του Πλούταρχου και η ρητορική ικανότητα εξυπηρέτησε το ιερό των Δελφών καθώς τύγχανε της προσοχής των αυτοκρατορικών αντιπροσώπων στην επαρχία και στη Ρώμη, αν όχι του ίδιου του αυτοκράτορα (πρβλ. Ηθ. 546Δ-Ζ). Η Αμφικτυονία έστησε άγαλμα του Αδριανού στο πλαίσιο των Δελφών ταυτόχρονα με την επιμελητεία και το ιερατείο του Πλούταρχου (FD III. 4:472 = SIG3 829A = CID 4, αρ. 150: ... Τὸ κοινὸν τῶν Ἀμφικτυόνων, ἐπιμελητεύοντος ἀπὸ Δελφῶν Μεστρίου Πλουτάρχου τοῦ ἱερέως).

Ο Σύγκελλος (6ος αι. μ.Χ.) γράφει ότι ο Πλούταρχος πήρε τη θέση του επιτρόπου (procurator) της Ελλάδας στα χρὀνια του Αδριανού (659 Dindorf). Επίσης, η βυζαντινή πηγή Σούδα αναφέρει ότι ο Τραϊανός έδωσε το αξίωμα του ανθύπατου στον Πλούταρχο και διέταξε τους άρχοντες της επαρχίας της Ιλλυρίας να μην προβούν σε οποιαδήποτε ενέργεια αν δεν έχουν λάβει πρώτα τη γνώμη του Πλουτάρχου (Σούδα πρβλ. Πλούταρχος Adler 1793).

Πότε πέθανε ο Πλούταρχος παραμένει μυστήριο, αν και μια ημερομηνία γύρω στο 125 ή 127 έχει τεκμηριωθεί. Προφανώς μετά το θάνατο του Πλουτάρχου, η πόλη των Δελφών ανέθεσε προς τιμήν του έναν ακέφαλο πεσσό, υπό τύπον ερμαϊκής στήλης με το ακόλουθο επίγραμμα: Syll.3 843 = CID 4, αρ. 151: Δελφοὶ Χαιρωνεῦσιν ὑμοῦ Πλούταρχον ἔθηκαν | τοῖς Ἀμφικτυόνων δόγματι πειθόμενοι. Βρίσκεται τώρα στο Μουσείο των Δελφών, στην πόλη που ο Πλούταρχος έζησε και την οποία υπηρέτησε για ένα μεγάλο μέρος της ζωής του.

4. Έργα

Ο Πλούταρχος ήταν ένας πολύ παραγωγικός συγγραφέας και πολλά από αυτά που έγραψε έχουν επιβιώσει. Ο Κατάλογος του Λαμπρία είναι μια λίστα των έργων του Πλουτάρχου (πιθανότατα χρονολογείται από τον τέταρτο αιώνα) και περιλαμβάνει 227 έργα που αποδίδονται στον συγγραφέα. Γενικά, τα έργα του Πλουτάρχου χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: τα φιλοσοφικά και τα βιογραφικά (με ιστορικό ενδιαφέρον). Τα περισσότερα από τα έργα της πρώτης κατηγορίας έχουν συγκεντρωθεί κάτω από το γενικό τίτλο «Ηθικά», που αρχικά είχε δοθεί σε μια συλλογή 14 ηθικών πραγματειών που ανακαλύφθηκαν στον Κώδικα ParisinusGraecus 1672 αλλά στη συνέχεια διευρύνθηκε για να περιλάβει τα περισσότερα ποικίλα ηθικο-φιλοσοφικά του έργα. Για μια πλήρη λίστα των τίτλων, δείτε το OCD4 ή τον κατάλογο συντομογραφιών του LSJ. Σώζονται 78 διάφορα έργα (μερικά που δεν αναφέρονται στον κατάλογο) και 50 Βίοι. Σε γενικές γραμμές, οι Βίοι των Ρωμαίων αυτοκρατόρων (εκτός Γάλβα και Όθωνα) δεν έχουν διασωθεί, καθώς και κάποιοι άλλοι (π.χ., Επαμεινώνδας, Πίνδαρος, Δαΐφαντος), καθώς επίσης και περίπου τα δύο τρίτα των διαφόρων έργων. Η σχετική χρονολόγηση των έργων του είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί, αν και έχουν γίνει προσπάθειες με βάση εσωτερικά και άλλα στοιχεία (π.χ. Jones 1966). Αν και έγραψε μερικά ρητορικά έργα (π.χ. Πότερον Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι, Περί της Ρωμαίων τύχης, Περί φιλοπλουτίας, κλπ.), και μια σειρά από πραγματείες της διδακτικής φιλοσοφίας (π.χ., Πώς αν τις διακρἰνειε τον κόλακα του φίλου, Πώς αν τις αίσθοιτο εαυτού προκόπτοντος επ᾽αρετή, Περί δεισιδαιμονίας, Περί αοργησίας, Περί αδολεσχίας, Πολιτικά παραγγέλματα, Ερωτικός, Παραμυθητικός και πολλές άλλες) που βασίζονται στην πλατωνική διαλεκτική και τις φιλοσοφικές αξίες και έχουν γίνει ευρέως γνωστά, οι Παράλληλοι Βίοι παραμένουν το πιο δημοφιλές επίτευγμά του. Έχουμε 23 ζεύγη ελληνικών και ρωμαϊκών βίων, 19 εκ των οποίων συνδέονται μεταξύ τους με συγκρίσεις. Ο στόχος του Πλούταρχου σχετικά με τους Βίους αναφέρεται, για παράδειγμα, στον Αλέξανδρο, 1: αντικείμενο του δεν ήταν να γράψει τη συνεχή πολιτική ιστορία, αλλά να διδάξει ατομική αρετή (ή κακία) στην σταδιοδρομία των μεγάλων ανδρών. Δίνει προσοχή ειδικά στην οικογένειά τους, στην εκπαίδευσή τους, στο ντεμπούτο τους στη δημόσια ζωή, στην κορύφωσή τους, στις αλλαγές της τύχης ή της στάσης τους, στα τελευταία χρόνια της ζωής τους και στο θάνατό τους. Οι Παράλληλοι Βίοι παρέχουν την κύρια πηγή κατανόησης του αρχαίου κόσμου για πολλούς αναγνώστες από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα και χρησίμευσαν για αιώνες ως διδακτικό εγχειρίδιο.

5. Η επίδραση του έργου του

Τα έργα του Πλουτάρχου είχαν μεγάλη απήχηση και θεωρούνται κλασικά από τον τέταρτο αιώνα μ.Χ.. Η διατήρηση μεγάλου μέρους του έργου του οφείλεται κυρίως σε βυζαντινούς λόγιους (όπως ο Μάξιμος Πλανούδης ). Η μεγαλύτερη επιρροή του χρονολογείται στην εποχή των μεταφράσεων της Αναγέννησης, ιδιαίτερα στη γαλλική μετάφραση του Amyot (Βίοι 1559, Ηθικά 1572), στην αγγλική μετάφραση των Βίων του Sir T. North (1579), η οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σ´αυτή του Amyot, και στη μετάφραση των Ηθικών από τον Φιλήμωνα της Ολλανδίας (1603). Οι Montaigne, Σαίξπηρ, Dryden, Ρουσσώ, και Έμερσον οφείλουν πολλά στον Πλούταρχο. Τον 19ο αιώνα, όμως, η επιρροή του, τουλάχιστον μεταξύ των μελετητών, μειώθηκε: τον αντιμετώπισαν ως μια πηγή τόσο για την ιστορία όσο και για τη φιλοσοφία, χωρίς ιστορική προοπτική και με μια απλοϊκή ηθικολογική οπτική. Πρόσφατες μελέτες έχουν κάνει πολλά για να αντιστραφεί αυτή η επικριτική στάση προς τον Πλούταρχο: καθώς η κατανόηση των γνώσεών του, όπως και των στόχων και των μεθόδων συγγραφής του έχουν διευρυνθεί, ο Πλούταρχος δεν είναι πλέον μια δευτερεύουσα μορφή, αλλά ένας στοχαστής του οποίου η άποψη για τον κλασικό κόσμο, και ιδιαίτερα τον ελληνορωμαϊκό κόσμο και των παραδόσεων του πρώτου και του δεύτερου αιώνα μ. Χ., είναι άξια μελέτης.
Σύγχρονες πλήρεις εκδόσεις, συμπεριλαμβανομένων της Teubner, Budé, Loeb, Κάκτος, κ.λπ., καθώς και μεταφράσεις, βρίσκονται σε πολλές γλώσσες, αλλά κυρίως στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ισπανικά και ελληνικά.