1. Εισαγωγή

Μετά τις λεηλασίες του Αλάριχου, το 396 μ.Χ., κατά τις οποίες μόνο η Θήβα έμεινε άθικτη, ξεκίνησε από τις αρχές του 5ου αιώνα μια ειρηνική περίοδος στη Βοιωτία με έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Κατασκευάστηκαν παλαιοχριστιανικές βασιλικές μεγάλων διαστάσεων, μερικές μάλιστα στη θέση παλαιών παγανιστικών ιερών, όπως στη Χαιρώνεια, την Κορώνεια, την Ανθηδόνα και την Τανάγρα. Ψηφιδωτά δάπεδα διακοσμούσαν τις περισσότερες βασιλικές. Όμως εκείνα της Χαιρώνειας, της Ανθηδόνας και της Τανάγρας έχουν χαθεί οριστικά. Στη θέση του βρίσκεται μόνο το δάπεδο της βασιλικής της Αντίκυρας και ένα μικρό τμήμα του δαπέδου του ναού της Παναγίας Σκριπούς. Της Στείριδας και του Διστόμου έχουν αποκολληθεί. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλά άλλα δάπεδα, κυρίως από τη Θήβα, αλλά και από τη Λιβαδειά και αλλού, που αποδόθηκαν σε κτήρια κοσμικού χαρακτήρα, λουτρά ή επαύλεις.

2. Η εξέλιξη του ψηφιδωτού δαπέδου

Σημαντικότατος είναι ο ρόλος που έπαιξε η ρωμαϊκή παράδοση στην εξέλιξη του ψηφιδωτού δαπέδου κατά την Παλαιοχριστιανική εποχή. Όμως η διαδικασία εξέλιξης της τεχνοτροπίας του δεν είναι εύκολα ορατή, καθώς η κυριαρχία του γεωμετρικού κοσμήματος προσδίδει ένα γενικότερο συντηρητικό χαρακτήρα: Το γεωμετρικό κόσμημα επαναλαμβάνεται αναλλοίωτο επί αιώνες. Αντίθετα, οι εικονιστικές παραστάσεις ανθρώπων και ζώων υπακούουν στις τάσεις της τεχνοτροπικής εξέλιξης κατά την περίοδο αυτή.

3. Εικονογραφία του ψηφιδωτού δαπέδου

Στα τέλη του 4ου με αρχές του 5ου αιώνα η γενική τάση που επικρατούσε –όχι μόνο στα ψηφιδωτά δάπεδα του ελλαδικού χώρου, αλλά σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο– είναι η προτίμηση στο γεωμετρικό διάκοσμο, που απλώνεται σε όλη την επιφάνεια του δαπέδου. Η τάση αυτή μετασχηματίζεται σιγά σιγά κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 5ου αιώνα, προσλαμβάνοντας νέα εικονογραφικά στοιχεία από το ζωικό και το φυτικό κόσμο.

Ο διάκοσμος γίνεται ολοένα και πιο πλούσιος μετά τα μέσα του 5ου αιώνα: πιο σύνθετες γεωμετρικές συνθέσεις, συνδυασμός του γεωμετρικού και του ζωομορφικού θεματολογίου, αλλά και άλλα θέματα, απεικονίσεις συμβολικές που πληθαίνουν όσο προχωρούμε προς το τέλος του αιώνα. Την εποχή αυτή και τον 6ο αιώνα οι ίδιες τάσεις συνεχίζονται. Παράλληλα εμφανίζονται και άλλα στοιχεία, όπως είναι τα λεγόμενα «ψευδοεμβλήματα», που μαρτυρούν μια πρόθεση επιστροφής σε κλασικούς τρόπους διάταξης.

4. Εργαστήρια

Οι ψηφοθέτες που συγκροτούσαν τα εργαστήρια δραστηριοποιούνταν σε περιοχές λίγο πολύ γειτονικές. Οι σημαντικότερες ομάδες ψηφωτών δούλεψαν στην Άμφισσα (τέλη 4ου-αρχές 5ου αιώνα), την Αθήνα (πρώτο μισό 5ου αιώνα), την Υπάτη, τη Θήβα και τους Δελφούς (πρώτο μισό 6ου αιώνα). Μόνο τα καλά οργανωμένα και με μεγάλη πελατεία συνεργεία ή εργαστήρια ψηφωτών περιλάμβαναν ανάμεσα στα μέλη τους και την ειδικότητα του ζωγράφου, όπως ο Δημήτριος, ο οποίος, όπως θα δούμε στη συνέχεια, εργάστηκε για ένα ψηφιδωτό της Θήβας. Όμως, τα φτωχότερα και οικονομικότερα συνεργεία δούλευαν πιθανότατα με έτοιμα «τετράδια σχεδίων», όπως φανερώνει η ευρύτατη διάδοση πανομοιότυπων γεωμετρικών και φυτικών παραστάσεων.

5. Πρώιμα ψηφιδωτά

5.1. Αρχές 5ου αιώνα

Ίσως το πρωιμότερο παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό της Βοιωτίας είναι εκείνο που αποκαλύφθηκε στην οδό Χριστοδούλου στη Λιβαδειά. Τα θέματα και στους δύο αποκαλυφθέντες χώρους είναι γεωμετρικά. Στον πρώτο χώρο το κύριο θέμα είναι συνεχόμενοι σταυροί που σχηματίζονται από ρόμβους και ορθά τετράγωνα, ανάμεσα στις κεραίες των σταυρών. Το πλαίσιο είναι μαίανδρος αγκυλωτών σταυρών με τετράγωνα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στους σταυρούς.

Στο δεύτερο χώρο συμπλεκόμενοι κύκλοι σχηματίζουν τετράφυλλα. Και τα δύο αυτά θέματα απαντούν σε ψηφιδωτά των Αθηνών των αρχών του 5ου αιώνα, αλλά και στη βασιλική Δαφνουσίων Λοκρίδας (τέλη 4ου-αρχές 5ου αιώνα) και στο βαπτιστήριο της Υπάτης (πρώτο μισό 5ου αιώνα).

5.2. Δεύτερο τέταρτο 5ου αιώνα

Τέσσερα ψηφιδωτά δάπεδα που έχουν αποκαλυφθεί στη Θήβα εντάσσονται από άποψη εικονογραφίας και χρωμάτων στο ίδιο καλλιτεχνικό κλίμα με τα ψηφιδωτά της Αθήνας αυτής της περιόδου. Φανερή είναι η προτίμηση στο γεωμετρικό θεματολόγιο που φειδωλά εμπλουτίζεται με ζωομορφικές ή άλλες παραστάσεις. Πρόκειται για τα οικόπεδα Σ. Περγαντή (οδός Δίρκης), Ν. Κοροπούλη (οδός Πινδάρου), Χ. Λούκου (πάροδος Καλοκτένους) και Βουδικλάρη-Κυριακού (οδός Οιδίποδος).

Στο τελευταίο δε μένει ακόσμητο κανένα σημείο και είναι φανερός ο φόβος του κενού. Ο καλλιτέχνης αποφεύγει τις ζωομορφικές παραστάσεις και δύο πτηνά που υπάρχουν σε όλη την επιφάνεια είναι σχεδόν αφανή. Το θέμα είναι κύκλοι και ελλείψεις εναλλάξ που ενώνονται με κόμβους.

5.3. Δεύτερο μισό 5ου αιώνα

Από τα μέσα του 5ου αιώνα ο γεωμετρικός διάκοσμος γίνεται πιο σύνθετος και εμπλουτίζεται, όπως είπαμε, με εικονογραφικά στοιχεία από το ζωικό και φυτικό κόσμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα ψηφιδωτά των βασιλικών Διστόμου και Στειρίου, που έχουν χρονολογηθεί στα μέσα του 5ου αιώνα. Προς το τέλος του αιώνα, ίσως και στις αρχές του 6ου, ανήκει ένα ψηφιδωτό που αποκαλύφθηκε στη Θήβα με απεικόνιση τοπίου του Νείλου.

5.3.1. Βασιλική Διστόμου (Αμβρύσσου)

Το ψηφιδωτό καλύπτει το κεντρικό κλίτος της βασιλικής. Αποτελείται από συνεχόμενα τετράγωνα που πλαισιώνονται από αλυσοειδή πλοχμό, θέμα γνωστό από τα ψηφιδωτά των οικοπέδων Περγαντή και Κοροπούλη στη Θήβα. Τα τετράγωνα διακοσμούνται με γεωμετρικές παραστάσεις, με παραστάσεις από το ζωικό βασίλειο και με φυτικά θέματα. Το ψηφιδωτό, παρά την κάποια σχηματοποίηση, είναι καλής ποιότητας και φανερώνει καλλιτεχνική ικανότητα.

5.3.2. Βασιλική Στειρίου

Ανατολικά του λόφου της αρχαίας Στείριδας, στη θέση Λάκκα, βρέθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική, πάνω σε τμήμα της οποίας κατασκευάστηκε ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Τόσο μέσα όσο και έξω από το ναό διασώθηκε αποσπασματικά δάπεδο με διάκοσμο γεωμετρικό, αλλά και πτηνά και ψάρια. Τα θέματα αυτά είναι γνωστά από το ψηφιδωτό της γειτονικής βασιλικής του Διστόμου, αλλά και της Θήβας και της Αθήνας της ίδιας εποχής.

5.3.3. Θήβα: ψηφιδωτό οδού Κέβητος

Αποκαλύφθηκε κατά την κατασκευή του αποχετευτικού δικτύου και είναι μοναδικό για τον ελλαδικό χώρο. Ανήκει στις παραστάσεις με νειλωτικό τοπίο που ήταν διαδεδομένες στο ανατολικό κράτος κατά τον 5ο και τον 6ο αιώνα. Διάφορα είδη ψαριών, ζευγάρια από πάπιες, κύκνους και ένα υδρόβιο πτηνό που κάθεται στον ανθό ενός νούφαρου είναι χαρακτηριστικά θέματα των υδρόβιων τοπίων.

Στο δυτικό τμήμα του ψηφιδωτού υπάρχει μια γυναικεία μορφή και ίχνη μιας δεύτερης. Η υδρία που κρατάει η πρώτη στο δεξί χέρι της και η επιγραφή ΠΗΓΕ (πηγαί;) οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για προσωποποίηση πηγών, που πιθανόν ταυτίζονται με τις πηγές της Δίρκης. Κοντινότερο παράδειγμα είναι ένα ψηφιδωτό στη Γαλιλαία· και από τον ελλαδικό χώρο η βασιλική Α΄ της Νικόπολης.

Η παράσταση φαίνεται ότι προέρχεται από «τετράδιο σχεδίων», πιθανότατα όχι αυτούσια, αλλά με τη μορφή μεμονωμένων θεμάτων ή μικρών συνόλων θεμάτων. Σε αυτή την περίπτωση ο ψηφοθέτης δημιουργεί μια δική του σύνθεση προσθέτοντας το πρωτότυπο στοιχείο της πηγής.

6. Περίοδος ακμής: πρώτο μισό 6ου αιώνα

Μεγάλος είναι ο αριθμός των ψηφιδωτών δαπέδων αυτής της περιόδου που αποκαλύφθηκαν κυρίως στη Θήβα, αλλά και στη Λιβαδειά, στην Αντίκυρα και στον Ορχομενό, φανερώνοντας οικονομική ευμάρεια. Μια ομάδα ψηφωτών μάλιστα αναγνωρίζεται από το υψηλής ποιότητας έργο της στη Θήβα (οικόπεδο Σταμάτη), στην Υπάτη (βασιλική Αγίου Νικολάου) και στους Δελφούς (βασιλική).

6.1. Θήβα: οικόπεδο Σταμάτη (οδός Πλουτάρχου 6)

Ο ανατολικός χώρος του κτηρίου έχει κύριο θέμα συνεχόμενα κατά κορυφή τετράγωνα που κοσμούνται στις πλευρές με αλυσοειδή πλοχμό. Εγγεγραμμένοι κύκλοι μέσα στα τετράγωνα περιβάλλουν διάφορα είδη πτηνών.

Ο δυτικός χώρος έχει στο βόρειο τμήμα τέσσερα τετράγωνα που περιβάλλονται από τριταινιωτό πλοχμό. Στο καθένα από τα τετράγωνα απεικονίζεται η προσωποποίηση του μήνα που προσδιορίζεται με επιγραφή: Μάιος και Απρίλιος δυτικά, Ιούλιος και Φεβρουάριος ανατολικά. Νότια εικονίζεται μια μορφή με την επιγραφή ΑΚΚΩΛΟΣ και δεξιά του μια σκηνή κυνηγιού.

Ανάμεσα στο βόρειο και νότιο τμήμα υπάρχει η επιγραφή:
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΠΙΦΑΝΗΣ ΤΕ ΤΟ ΜΟΥΣΙΟΝ ΠΟΕΙ
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΕΝ ΕΝΝΟΗΣΑΣ ΤΗΝ ΓΡΑΦΗΝ
ΤΑΥΤΗΣ Δ΄ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΕΠΙΦΑΝΗΣ ΕΥΝΟΥΣΤΑΤ (ΟΣ)
ΠΑΥΛΟΣ ΔΕ ΠΑΝΤΩΝ ΑΙΤΙΟΣ ΤΩΝ ΕΥΠΡΕΠ(ΩΝ)
ΙΕΡΕΥΣ ΤΕ ΚΑΙ ΘΕΙΩΝ ΛΟΓΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛ(ΟΣ)
(Ο Δημήτριος και ο Επιφάνης έκαναν το ψηφιδωτό, ο Δημήτριος το σχεδίασε, ο Επιφάνης το εκτέλεσε με μεγάλη προσοχή. Υπεύθυνος για όλη την καλλιτεχνική εργασία ήταν ο Παύλος, ιερέας και δάσκαλος των θείων λόγων).

Η πολύ σημαντική αυτή επιγραφή είναι η μοναδική στο σύνολο των ψηφιδωτών δαπέδων της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας που αναφέρει το όνομα δύο καλλιτεχνών –και μάλιστα του ψηφωτή– που, όπως είπαμε, εργάστηκαν και στην Υπάτη και τους Δελφούς. Η αναφορά του ονόματος του ιερέα Παύλου οδήγησε ορισμένους μελετητές στην απόδοση του κτηρίου σε βασιλική, παρόλο που δεν έχει αποκαλυφθεί η κόγχη.

6.2. Θήβα: οικόπεδο Μελετίου (οδός Επαμεινώνδα)

Το δάπεδο αυτό ανήκει σε λουτρό. Η σύνθεσή του είναι κυκλική. Το πλέον αξιοπρόσεκτο στοιχείο είναι μία γυναικεία μορφή σε προτομή στο μέσο με την επιγραφή ΜΟΥCΑ. Μορφές Μουσών δεν είναι σπάνιες στα ρωμαϊκά ψηφιδωτά και μέχρι τον 4ο αιώνα. Η παράστασή της στη Θήβα μαρτυρά την επιβίωση της σημασίας των Μουσών στη Βοιωτία, όπου λατρεύονταν ευρέως κατά την Αρχαιότητα.

6.3. Λιβαδειά: οικόπεδο Μπενέτου (οδοί Δαιδάλου και Κάδμου)

Σε λουτρό ανήκει και το ψηφιδωτό δάπεδο που περιέβαλλε εξωτερικά την κυκλική δεξαμενή του. Μέσα σε ορθογώνια διάχωρα εικονίζονται παραστάσεις από τις καθημερινές ασχολίες, με ζεύγος βοδιών, ένα γαϊδουράκι που μεταφέρει υδρίες, αλλά και παραστάσεις από το ζωικό βασίλειο, όπως και ένα φυτικό κόσμημα και ένας κάνθαρος.

6.4. Αντίκυρα: πεντάκλιτη βασιλική

Τα θέματα του ψηφιδωτού δαπέδου είναι όλα γεωμετρικά. Στο νάρθηκα βρίσκονται τρεις αφιερωτικές επιγραφές. Στη μία από αυτές αναφέρεται μια «ευλαβεστάτη» δωρήτρια, που «εκέ[ντη]σεν χρυσίνου ε[νός]», δηλαδή πλήρωσε ένα χρυσό νόμισμα για την ψήφωση.

6.5. Ορχομενός: ναός Παναγίας Σκριπούς

Κατά τις εργασίες ανακατασκευής του δαπέδου βρέθηκαν υπολείμματα ψηφιδωτού. Το μεγαλύτερο σωζόμενο τμήμα, διαστάσεων 1 x 1,10 μ., πλάι στο βορειοδυτικό πεσσό, παραμένει σήμερα ορατό. Το διακοσμητικό θέμα του, με συμπλεκόμενους κύκλους που σχηματίζουν τετράφυλλα, παρουσιάζει ομοιότητες με τα ψηφιδωτά της βασιλικής της Αντίκυρας και του Αγίου Λεωνίδη στο Κλαψί Ευρυτανίας. Εάν το ψηφιδωτό αυτό ανήκε σε βασιλική δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα, αν και ορισμένοι μελετητές το υποστηρίζουν με βάση και άλλα στοιχεία.

Δεν έχει βρεθεί κάποιο ψηφιδωτό στη Βοιωτία που να χρονολογείται μετά τα μέσα του 6ου αιώνα . Άλλωστε στα τέλη του 6ου με αρχές του 7ου αιώνα σταμάτησε σχεδόν ολοκληρωτικά στον ελλαδικό χώρο η κατασκευή ψηφιδωτών δαπέδων. Ως αιτία δεν πρέπει να θεωρηθούν μόνο οι βαρβαρικές επιδρομές και οι γνωστές αρνητικές για το κράτος επιπτώσεις τους. Ήδη από το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα, το είδος είχε αρχίσει να παρακμάζει λόγω των κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων που είχαν ανακύψει στην αυτοκρατορία, κυρίως μετά το θάνατο του Ιουστινιανού.