1. Εισαγωγή
Η Αλίαρτος είναι κωμόπολη της Βοιωτίας. Βρίσκεται στο κέντρο του νομού, 20 χλμ. δυτικά των Θηβών και 103 χλμ. βόρεια της Αθήνας, με πληθυσμό περίπου 4.200 κατοίκους. Λόγω της εγγύτητάς της στη λίμνη της Κωπαΐδας, η πόλη της Αλιάρτου διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Βοιωτίας, τόσο κατά την Αρχαιότητα όσο και τα Νεότερα χρόνια.
2. Αρχαιότητα
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης βρίσκονται στη θέση Μούλκι, πάνω σε ένα χαμηλό λόφο, στα δυτικά του σημερινού οικισμού. Η ταύτιση της θέσης με την αρχαία Αλίαρτο έγινε με βάση επιγραφές που βρέθηκαν στην περιοχή αλλά και με αρχαίες πηγές (π.χ. Στράβων και Παυσανίας), οι οποίες υποδεικνύουν με μεγάλη ακρίβεια το σημείο όπου βρισκόταν η πόλη. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ιδρυτής της πόλης ήταν ο Αλίαρτος, γιος της Θέτιδας και του Θερσάνδρου. Αν και τα πρώτα ίχνη κατοίκησης χρονολογούνται στη Νεολιθική περίοδο, ο οικισμός φαίνεται ότι άκμασε κατά την Ύστερη εποχή του Χαλκού, όπως μαρτυρούν τα κατάλοιπα της μυκηναϊκής ακρόπολης στην κορυφή του λόφου. Εικάζεται ότι η Αλίαρτος ήταν μέρος μιας σειράς οχυρωμένων θέσεων που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των πρώτων αποστραγγιστικών έργων στην Κωπαΐδα από τους Μυκηναίους.
Το 480 π.Χ. η πόλη της Αλιάρτου καταστράφηκε από τους Πέρσες επειδή δε μήδισε, αλλά γρήγορα ανοικοδομήθηκε και αργότερα έγινε μέλος του Κοινού των Βοιωτών. Η Αλίαρτος αποτελούσε μαζί με την Κορώνεια και τη Λιβαδειά ένα από τα 11 «μέρη» (διοικητικές περιφέρειες) του Κοινού και η χώρα της υπολογίζεται ότι κάλυπτε έκταση περίπου 88 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Το 395 π.Χ. η Αλίαρτος έγινε πεδίο μάχης μεταξύ Σπαρτιατών και Θηβαίων. Η μάχη της Αλιάρτου θεωρείται η αρχή του Κορινθιακού πολέμου, ο οποίος διήρκεσε έως το 387 π.Χ. Κατά τον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο (171-168 π.Χ.) η Αλίαρτος συμμάχησε με το Μακεδόνα βασιλιά Περσέα κατά της Ρώμης. Αυτό είχε αποτέλεσμα την ολική καταστροφή της πόλης το 171 π.Χ. από τον πραίτορα Γάιο Λουκρήτιο Γάλλο. Περίπου 2.500 κάτοικοι πουλήθηκαν ως σκλάβοι και η χώρα της πόλης παραχωρήθηκε στους Αθηναίους. Η πόλη δεν ξαναχτίστηκε και φαίνεται ότι η περιοχή της Αλιάρτου παρέμεινε αραιοκατοικημένη έως την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο (400-600 μ.Χ.).
3. Μέσοι χρόνοι – Οθωμανική κατοχή
Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την Αλίαρτο κατά τους Πρώιμους και Μέσους Βυζαντινούς χρόνους είναι μηδαμινές. Το 12ο αιώνα χτίστηκε η μονή Ευαγγελίστριας, η οποία βρίσκεται 12 χλμ. νοτιοδυτικά της πόλης. Πρόκειται για μονή ιδιαίτερης σημασίας, η οποία ανακαινίστηκε στα μέσα του 17ου αιώνα. Ο κυρίως ναός ανήκει αρχιτεκτονικά στο σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο με τρούλο. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε εντός της μονής κρυφό σχολειό.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, η Βοιωτία κατελήφθη από το Βονιφάτιο Μομφερατικό και αποτέλεσε τμήμα του φραγκικού δουκάτου των Αθηνών· έπειτα πέρασε στα χέρια των Καταλανών και το 1379 στους Φλωρεντίνους Ατζαγιόλι. Από αυτή την περίοδο σώζεται ένας πύργος, ο οποίος βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την πόλη, σε ένα από τα σπηλαιώδη ανοίγματα της ακρολιμνίας. Το 1460 η Βοιωτία έπεσε ολοκληρωτικά στα χέρια των Οθωμανών και η Αλίαρτος αποτέλεσε τμήμα του βιλαετιού της Λιβαδειάς.
4. Νεότεροι χρόνοι – Αποξήρανση της Κωπαΐδας
Κατά το 19ο αιώνα άρχισαν άλλη μια φορά εργασίες για την αποξήρανση της Κωπαΐδας. Έπειτα από κάποια ανεπιτυχή σχέδια κατά την περίοδο 1834-1838, το ελληνικό κράτος υπέγραψε σύμβαση το 1865 με τους Γάλλους Μομφεριέρ και Μπονέρ. Ο όρος ήταν η εταιρεία τους επί 99 χρόνια να έχει την επικαρπία της μισής έκτασης από αυτή που θα αποξηραινόταν και, στη συνέχεια, η κυριότητα θα περιερχόταν στο Ελληνικό Δημόσιο. Το 1873, όμως, και έπειτα από μερική αποξήρανση της λίμνης, η εταιρεία πτώχευσε. Το 1880 υπεγράφη νέα σύμβαση με άλλη γαλλική εταιρεία και κατά τα έτη 1882-1886 πραγματοποιήθηκαν σημαντικά αποστραγγιστικά έργα. Όμως, οι οργανικές ύλες που υπήρχαν στον πυθμένα της λίμνης πήραν φωτιά και καίγονταν σε μεγάλη έκταση. Αυτό είχε αποτέλεσμα η επιφάνεια του εδάφους να κατεβεί τέσσερα μέτρα χαμηλότερα από τη σήραγγα που υπήρχε, τα νερά να μη φεύγουν και έτσι το 1887 η Κωπαΐδα ξανάγινε λίμνη. Τη συνέχιση του έργου ανέλαβε η Αγγλική Εταιρεία Κωπαΐδος (Lake Copais Co Ltd) με έδρα την Αλίαρτο. Η εταιρεία ολοκλήρωσε το έργο το 1931, αποξηραίνοντας συνολικά 241.000 στρέμματα. Το 1953 με το Ν.Δ. 2641/1953 απαλλοτριώθηκε η έκταση από το Ελληνικό Δημόσιο και μοιράστηκε σε 13.000 ακτήμονες. Ταυτόχρονα, δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Κωπαΐδος με στόχο την προγραμματισμένη καλλιέργεια καθώς και τη βελτίωση και συμπλήρωση των αποστραγγιστικών έργων και εγκαταστάσεων, ώστε να αυξηθεί η αγροτική παραγωγή.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, η πόλη ήταν γνωστή ως Κριμπάς. Μετονομάστηκε σε Αλίαρτο το 1919. Σήμερα η πόλη αποτελεί σημαντικό βαμβακοπαραγωγικό κέντρο και γίνονται προσπάθειες ανάδειξης των εγκαταστάσεων της Αγγλικής Εταιρείας Κωπαΐδος.