1. Εισαγωγή
Η Τανάγρα είναι κωμόπολη της Βοιωτίας με πληθυσμό περίπου 1.100 κατοίκων. Βρίσκεται 20 χλμ νοτιοανατολικά των Θηβών και 70 χλμ βόρεια των Αθηνών, στις υπώρειες του λόφου Σωρού (αρχ. Κηρύκειο Όρος).
2. Αρχαιότητα
Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στην ευρύτερη περιοχή της Τανάγρας εμφανίζονται κατά την Νεολιθική περίοδο με τη μορφή μικρών αγροτικών οικισμών οι οποίοι διατηρήθηκαν μέχρι και την Εποχή του Χαλκού. Ανασκαφές κατά τη δεκαετίες του 1960-1980 στις θέσεις «Γέφυρα» και «Δέντρο» έφεραν στο φως δύο νεκροταφεία θαλαμοειδών τάφων της Μυκηναϊκής περιόδου. Σε μερικούς από τους τάφους βρέθηκαν ταφικές λάρνακες (100 συνολικά) με πλούσια γραπτή διακόσμηση. Η παρουσία αυτών των πλούσια σε κτερίσματα τάφων είναι ενδεικτική μιας σημαντικής και ακμάζουσας κοινότητας, η οποία θα μπορούσε να ταυτιστεί με την Ομηρική Γραία.
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης βρίσκονται 4 χλμ ΝΑ της σημερινής Τανάγρας, στον λόφο Γκριμάδα ή Γκριμάλα. Η θέση εντοπίστηκε το 1776 αλλά η ταύτισή της με την αρχαία Τανάγρα έγινε το 1806 με βάση μια αρχαία επιγραφή η οποία βρέθηκε εντοιχισμένη στον βυζαντινό ναό του Αγίου Θωμά. Κατά τη παράδοση, η Τανάγρα πήρε το όνομά της από την ομώνυμη νύμφη, κόρη του Ασωπού και συζύγου του πρώτου οικιστή της πόλης, Ποίμανδρο. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, η Τανάγρα βρισκόταν στη μέση περίπου της λεγόμενης «Ταναγραίας» ή «Ταναγραϊκής» περιοχής, η οποία περιελάμβανε τις πόλεις Αυλίδα, Ύρια, Δήλιον, Ελεών, Άρμα, Μυκαλησσός και Φαραί. Οι τέσσερις τελευταίες αποτελούσαν τη λεγόμενη τετρακωμία και η Τανάγρα ήλεγχε συνήθως τη περιοχή αυτή. Κατά καιρούς, η πόλη ήταν επικεφαλής του Κοινού των Βοιωτών, μιας συνομοσπονδίας των πόλεων της Βοιωτίας.
Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου η Τανάγρα έγινε πεδίο μάχης δύο φορές – το 457 π.Χ. και το 426 π.Χ. Το 457 π.Χ. και δύο μήνες μετά από την πρώτη μάχη της Τανάγρας (στην οποία οι Αθηναίοι είχαν ηττηθεί από τους Σπαρτιάτες), οι Αθηναίοι νίκησαν τους Βοιωτούς στη μάχη των Οινοφύτων, εισέβαλλαν στην Τανάγρα και κατέστρεψαν τα τείχη της. Για τα επόμενα δέκα χρόνια οι Αθηναίοι ήταν κύριοι της Βοιωτίας.
Στους Πρώιμους Ρωμαϊκούς χρόνους υπήρξε μείωση του πληθυσμού σε όλη την νότια Ελλάδα και είναι πολύ πιθανόν να μειώθηκε ο πληθυσμός και το μέγεθος της Τανάγρας όπως έγινε και με άλλες πόλεις της Βοιωτίας. Ωστόσο κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο η πόλη άκμασε εκ νέου. Κατά την περίοδο αυτή εξάλλου επισκευάστηκαν και ενισχύθηκαν οι οχυρώσεις της κλασικής εποχής, πολύ πιθανόν ως αντίδραση στις επιδρομές βαρβαρικών φύλων που έπλητταν τον ελλαδικό χώρο.
3. Ύστερη Αρχαιότητα - Μέσοι Χρόνοι
Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα - Πρώιμη Βυζαντινή εποχή, η Τανάγρα ήταν έδρα επισκοπής. Κατά τα τέλη του 6ου αιώνα η πόλη καταστράφηκε από τους Αβάρους. Οι κάτοικοί της κατέφυγαν στα νησιά του Αιγαίου και η πόλη ερήμωσε. Ενθαρρυμένοι μετά το 783 μ.Χ. από την εδραίωση των Βυζαντινών στην περιοχή, οι Ταναγραίοι άρχισαν να επιστρέφουν στη πόλη τους.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, η περιοχή της Τανάγρας, όπως και η υπόλοιπη Βοιωτία, κατελήφθη από τον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, ενώ αργότερα πέρασε στα χέρια των Καταλανών και των Φλωρεντίνων Ατζαγιολί. Από τη περίοδο αυτή σώζεται ο ναός του Αγίου Θωμά, του οποίου η ανέγερση τοποθετείται στον 12ο αιώνα και έχει υποστεί διάφορες παρεμβάσεις κατά τη περίοδο της Φραγκοκρατίας. Στον 12ο αιώνα χρονολογείται επίσης και η Μονή «Τσάτσαρη», η οποία βρίσκεται πλησίον των μυκηναϊκών αρχαιοτήτων. Το καθολικό της Μονής, το οποίο ήταν αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία, ανήκει αρχιτεκτονικά στον σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναό.
4. Νεότεροι χρόνοι
Η κατάκτηση της Βοιωτίας από τους Οθωμανούς το 1460 είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της πόλης και της δημιουργίας μικρών αγροτικών οικισμών στην ευρύτερη περιοχή. Το χωριό που δημιουργήθηκε στη θέση της αρχαίας πόλης έφερε το όνομα Μπράτσι και τα μόνα αρχιτεκτονικά λείψανα από την περίοδο αυτή είναι τέσσερις οικίες μεγάλου μήκους που ενώνονταν μεταξύ τους, οι οποίες πιθανόν αποτελούσαν τμήμα ενός τσιφλικιού.
Κατά την επανάσταση του 1821, κάτοικοι της Τανάγρας συμμετείχαν ενεργά στον αγώνα. Τον Αύγουστο του 1823 Ταναγραίοι και Δερβενοχωρίτες αγωνιστές με επικεφαλής κάποιον Σκουρτανιώτη πολέμησαν τρέποντας σε φυγή το στρατό του Ομάν-πασά της Καρύστου. Στις 5 Απριλίου του 1867 ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο απεσταλμένος του σουλτάνου υπέγραψαν συνθήκη ώστε η περιοχή γύρω από τη Τανάγρα να περιέλθει στο Ελληνικό κράτος.
Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, και συγκεκριμένα τον Απρίλιο του 1941, κάτοικοι της Τανάγρας πρόσφεραν προστασία και τροφή σε Νεοζηλανδούς στρατιώτες οι οποίοι είχαν αποκλειστεί στην περιοχή. Η πράξη αυτή αναγνωρίσθηκε από τον πρωθυπουργό της Νέας Ζηλανδίας, ο οποίος έστειλε ευχαριστήρια επιστολή.
Σήμερα η Τανάγρα είναι γνωστή κυρίως για την παρακείμενη μεγάλη αεροπορική βάση, η οποία περιλαμβάνει το Αρχηγείο Τακτικής Αεροπορίας και την 114 Πτέρυγας Μάχης.