1. Νεανικά χρόνια και μετακίνηση στην Τραπεζούντα

Ο Γρηγόριος Χιονιάδης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ανάμεσα στο 1240 και το 1250.¹ Το κοσμικό του όνομα ήταν Γεώργιος. Μετά την κουρά του ως μοναχού στην Κωνσταντινούπολη, ο Χιονιάδης μετακινήθηκε στην Τραπεζούντα του Πόντου. Η πόλη είχε μεγάλη πνευματική παράδοση και εκείνη την εποχή ήταν σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο στον εμπορικό δρόμο που συνέδεε τη Δύση με την Περσία. Συνεπώς, η ευμάρεια και η πνευματική παράδοση είχαν καταστήσει την πόλη κέντρο έντονης πνευματικής δραστηριότητας. Οι Μεγαλοκομνηνοί της Τραπεζούντας είχαν στηρίξει την ακμάζουσα σχολή της πόλης. Οι πολιτικοί, οικονομικοί και πολιτισμικοί δεσμοί μεταξύ Βυζαντίου και Τραπεζούντας είχαν παραμείνει ισχυροί κατά τον ύστερο 13ο και πρώιμο 14ο αιώνα.² Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να ερμηνευτεί η μετακίνηση και η ερευνητική δραστηριότητα του Χιονιάδη στην Τραπεζούντα.

Μετά το πέρας των σπουδών του στην ιατρική, ο Χιονιάδης στράφηκε στη μελέτη της αστρονομίας. Στην Κωνσταντινούπολη, όπου ήταν αναπτυγμένη η αστρονομία, αλλά και στην Τραπεζούντα, θα πρέπει να έλαβε τα πρώτα ερεθίσματα σχετικά με την εν λόγω επιστήμη. Ωστόσο ο ίδιος έκρινε σκόπιμο ότι θα έπρεπε να μεταβεί στην Περσία, η οποία ήταν το κύριο κέντρο των επιστημονικών εξελίξεων στον κλάδο. Ο Χιονιάδης δέχτηκε τη βοήθεια του αυτοκράτορα Αλεξίου Β΄ Μεγάλου Κομνηνού (1297-1330), ο οποίος του παρέσχε κάθε υλικό εφόδιο για να καταστήσει το ταξίδι του από την Τραπεζούντα στην Ταυρίδα (Ταμπρίζ) πραγματικότητα.³

2. Παραμονή στην Περσία και επιστημονικό έργο

Κατόπιν, και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1290, ο Χιονιάδης ταξίδεψε στην Περσία και την Ταυρίδα, πρωτεύουσα της μογγολικής δυναστείας των Ιλχανιδών (1256-1335). Εκεί έζησε στη βασιλική αυλή ως λόγιος και δέχτηκε τη βοήθεια του Μογγόλου χάνου, πιθανότατα του Ιλχανίδη Mahmud Ghazan (1295-1304).

Στην Ταυρίδα παρέμεινε περίπου για μία δεκαετία. Στόχος του ήταν να γίνει κοινωνός και αποδέκτης των επιστημονικών εξελίξεων στο χώρο της αστρονομίας υπό τη χορηγία και υποστήριξη των Mογγόλων ηγεμόνων.⁴ Ο μεσήλικας πλέον Χιονιάδης μαθήτευσε στη βασιλική αυλή υπό την εποπτεία του διάσημου Πέρση αστρονόμου Σαμς Μπουχαρί.⁵ Κατά την παραμονή του στην Ταυρίδα έμαθε την περσική γλώσσα και η ικανότητά του αυτή τον κατέστησε ικανό να κατανοήσει τις επιστημονικές εξελίξεις, να γράψει στην περσική και κατόπιν να μεταφράσει περσικά έργα αστρονομίας στην ελληνική.

Κατά την περίοδο Νοεμβρίου 1295-Νοεμβρίου 1296, ο Σαμς Μπουχαρί καθυπαγόρευσε στην περσική στο μαθητή του Χιονιάδη τους Αλαή Πίνακες (‘Alā’ī Zīj) του αστρονόμου αλ-Φαχχάδ (al-Fahhād). Ο Χιονιάδης κατόπιν μετέφρασε τις σημειώσεις από την περσική γλώσσα στην ελληνική με τίτλο Περσική σύνταξις αστρονομίας.⁶ Επίσης, την άνοιξη και το φθινόπωρο του 1296 συνέταξε μία περίληψη κανόνων, με σκοπό να βελτιώσει την απόδοση μερικών από τους αστρονομικούς κανόνες. Το εγχείρημα αυτό είναι ενδεικτικό της εξοικείωσης του Χιονιάδη με το συντετμημένο αραβικό κείμενο ΣαντζαρίΠίνακες (Sanjarī Zīj) του αλ Χαζανί (al-Khāzinī), καθώς επίσης και με το περσικό έργο ΙλχανίΠίνακες (Īlkhānī Zīj) του Νασρ αλ-Ντιν Τουσί (Nasr al-Dīn Tusī). Κατά την ίδια περίοδο, ο βυζαντινός λόγιος μετέφρασε στα ελληνικά διάφορα άλλα έργα, όπως τον Αστρολάβο του Σαμς Μπουχαρί αλλά και την Εισαγωγή του Τουσί - το συγκεκριμένο έργο έφθασε στη Δύση μέσω αυτής ακριβώς της ελληνικής μετάφρασης.⁷ Mετά το 1302 μετέφρασε από τα περσικά στα ελληνικά και μία μικρή πραγματεία για τα αντίδοτα (Ambros. Q 94 sup., f. 336-347).

Το Σεπτέμβριο του 1301 ο Χιονιάδης επέστρεψε στην Τραπεζούντα, μεταφέροντας μαζί του από την Περσία μια πλούσια βιβλιοθήκη και τον επόμενο χρόνο (Απρίλιος 1302) μετέβη στη γενέτειρά του, την Κωνσταντινούπολη. Στην Τραπεζούντα επιδόθηκε στη μετάδοση και διδασκαλία της αστρονομίας και της ιατρικής. Κατ’ αυτό τον τρόπο δημιούργησε έναν ευρύ κύκλο μαθητών στους συγκεκριμένους επιστημονικούς κλάδους.

Η μακρόχρονη διαμονή του Χιονιάδη στην Περσία, η επαφή του με την περσική σκέψη και τα ήθη και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για την αστρολογία άσκησαν πιθανόν επίδραση στην κοσμοαντίληψή του. Άμεση συνέπεια ήταν να του ασκηθούν κατηγορίες στο Βυζάντιο για αιρετικές αντιλήψεις. Προς απόδειξη του εναντίου, ο Χιονιάδης συνέταξε ομολογία πίστεως με τίτλο Ομολογία του ιατροσοφιστού Χιονιάδου.⁸ Επίσης, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Τραπεζούντα, ο Χιονιάδης συνέγραψε σημειώσεις στη Διαλεκτική και στο Περί του Ορθόδοξου Δόγματος του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού.⁹

Στη συνέχεια, στο πλαίσιο των ιερατικών και διπλωματικών του καθηκόντων στην Περσία από τις αρχές του 14ου αιώνα, ο Χιονιάδης συνέγραψε και απέστειλε μια σειρά επιστολών στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, εκ των οποίων σώζεται η ένατη. Κατόπιν επέστρεψε στην Τραπεζούντα, όπου και αποσύρθηκε από τα εγκόσμια ως μοναχός. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Χιονιάδης υπέφερε από τις συνέπειες του γήρατος και της μοναξιάς.¹⁰ Μετά το θάνατό του, το 1320 περίπου, μέρος της βιβλιοθήκης του κληροδοτήθηκε στον Κωνσταντίνο Λουκίτη.

3. Πολιτική και διπλωματική σταδιοδρομία

Εκτός από την αδιαμφισβήτητα πλούσια συνεισφορά του στο χώρο των επιστημών, ο Χιονιάδης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στον πολιτικό τομέα, καθώς και στις διάφορες θρησκευτικές προσεγγίσεις στην ευρύτερη περιοχή. Αρχικά η σαμανιστική δυναστεία των Ιλχανιδών Μογγόλων από το 1251 έως τα τέλη του 13ου αιώνα ακολούθησε πολιτική εχθρική προς το Ισλάμ. Ο ιδρυτής της δυναστείας Χουλαγού (1251-1265) ευνόησε το χριστιανισμό στην Περσία στο πλαίσιο της θρησκευτικής ανοχής των Ιλχανιδών. Στις αρχές του 14ου αι. η Καθολική Εκκλησία προσέτρεξε να εκμεταλλευτεί την ευνοϊκή για το χριστιανισμό πολιτική των Ιλχανιδών. Η πολιτική του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και της αυτοκρατορικής αυλής στην Κωνσταντινούπολη ήταν ταυτόσημη. Οι άριστες σχέσεις του Χιονιάδη με τους Μεγάλους Κομνηνούς της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας αποτελούσαν εγγύηση για αρμονική αντιμετώπιση του εν λόγω θέματος από την Κωνσταντινούπολη και την Τραπεζούντα. Επίσης, ο Χιονιάδης, λόγω της γνώσης των τεκταινομένων στην Περσία και της εκτεταμένης χρονικά παρουσίας του στη χώρα, της επαφής του με την περσική γλώσσα, αλλά και της ευρύτερης γνωριμίας του με τον περσικό πολιτισμό, ήταν το πλέον κατάλληλο πρόσωπο για τη θέση του επισκόπου στην πρωτεύουσα των Ιλχανιδών. Έπειτα από σχετική άδεια του Ιλχανίδη σουλτάνου Ölgeitü(1304-1316), αποφασίστηκε να σταλεί ο Χιονιάδης από το Βυζάντιο στην Περσία και να αναγορευτεί επίσκοπος της Ταυρίδας με το όνομα Γρηγόριος. Σε αυτή τη θέση έμεινε τουλάχιστον πέντε έτη, υπεύθυνος για τα συμφέροντα του χριστιανικού πληθυσμού όχι μόνο στην Ταυρίδα αλλά και σε όλη την επικράτεια των Ιλχανιδών. Η επιλογή του Χιονιάδη για τη θέση του επισκόπου αποτέλεσε την πρώτη κίνηση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως σε ό,τι αφορά τον ανταγωνισμό του με τη Δυτική Εκκλησία στην Περσία.

4. Γενική εκτίμηση

Ο Χιονιάδης υπήρξε πολυσήμαντη προσωπικότητα. Ήταν πρωτοπόρος στο χώρο της αστρονομίας στο Βυζάντιο. Η απόφασή του να μετακινηθεί στην Περσία συνέβαλε στην ενίσχυση των αστρονομικών σπουδών αλλά και ευρύτερα στην πολιτισμική επαφή του ελληνικού και περσικού κόσμου. Το συγγραφικό έργο του Χιονιάδη επηρέασε πλήθος λογίων έπειτα από αυτόν, όπως το Γεώργιο Χρυσοκόκκη, το Θεόδωρο Μελιτηνιώτη κ.ά. Παράλληλα με την ερευνητική του δραστηριότητα, ο Χιονιάδης έδρασε και στο πολιτικό πεδίο με την ιερατική του ιδιότητα. Αποτέλεσε ιδιαίτερη φυσιογνωμία για την επιρροή του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στη χριστιανική κοινότητα της Περσίας και κατ’ επέκταση συνέβαλε στη σύσφιξη των πολιτικών σχέσεων του βυζαντινού κόσμου με τους Ιλχανίδες της Περσίας.