1. Γενικά στοιχεία

Η Μονή Σαγματά αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του 12^ου αι., κτισμένη πάνω στην κορυφή του Σαγμάτιου όρος, σε υψόμετρο 740μ. Κατά την αρχαιότητα το βουνό αυτό ονομάζονταν Ύπατο, καθώς αναφέρεται ότι εκεί υπήρχε ναός και άγαλμα του Διός Υπάτου. Η σημερινή ονομασία του οφείλεται πιθανότατα στο σχήμα του, που δίνει από μακριά την εντύπωση σαμαριού, ή στην παλαιότερη ενασχόληση των μοναχών με τη σαγματοποιία.

Κτήτορας της μονής είναι ο όσιος Κλήμης, αρχικά μοναχός στη μονή του Οσίου Μελετίου, από όπου έφυγε για να εγκατασταθεί σε μία σκήτη στην κορυφή του Σαγματά. Η κάρα του και οστά αγίων φυλάσσονται στο καθολικό.

2. Περιγραφή της Μονής

2.1. Ο περίβολος και τα κτίσματά του

Η μονή παρουσιάζει γενική κάτοψη σχήματος τραπεζίου. Τέσσερις πτέρυγες με κελλιά και άλλα βοηθητικά κτίσματα περιβάλλουν μια ευρύχωρη αυλή, δίνοντας εξωτερικά την εντύπωση ισχυρού περιβόλου. Σχεδόν στο κέντρο της αυλής, υψώνεται το καθολικό.

Η είσοδος του μοναστηριού, ένα καμαροσκεπές διαβατικό (διάδρομο εισόδου), βρίσκεται σήμερα στην ανατολική πλευρά του περιβόλου. Στη νότια πλευρά της βρίσκεται θολοσκεπής χώρος που μπορεί να ταυτιστεί με θυρωρείο.

Ωστόσο, η παλαιότερη είσοδος φαίνεται ότι ανοιγόταν κοντά στο δυτικό άκρο της νότιας πτέρυγας, η οποία επικοινωνούσε με θολοσκεπές θυρωρεία στα ανατολικά.

Στην άλλη πλευρά της, εκτείνεται μία επιμήκης αίθουσα που στεγάζεται με σταυροθόλια και θεωρείται ότι χρησίμευε ως το φωτάναμα (αίθουσα με τζάκι) ή τοαρχονταρίκι (ξενώνας) της μονής.

Σε επαφή με τη νοτιοδυτική γωνία του κτίσματος αυτού, εξέχοντας από τον περίβολο της μονής, υπήρχε κτίριο ορθογώνιας κάτοψης σε ερειπωμένη κατάσταση, το οποίο είχε ταυτιστεί από τον Αν. Ορλάνδο με πύργο. Το κτίριο αυτό ανήκει πιθανότατα στην περίοδο της τουρκοκρατίας, ωστόσο, η κατεδάφισή του στις αρχές του αιώνα, χωρίς έγκριση των αρμοδίων υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ, δεν επέτρεψε την ασφαλή χρονολόγησή του. Τη θέση του κατέλαβε μεγαλύτερων διαστάσεων κτίσμα, το οποίο προορίζεται για χώρος συγκεντρώσεων και έκθεσης αντικειμένων που φυλλάσσονται στη μονή.

Το ανατολικό άκρο της νότιας πτέρυγας καταλαμβάνει η τράπεζα, κτισμένη με επιμελημένη τοιχοδομία. Απολήγει ανατολικά σε ημιεξαγωνική αψίδα και καλύπτεται με συνεχή καμάρα που βαίνει σε δύο ενισχυτικές ζώνες. Το μαγειρείο ή εστία καταλαμβάνει το χώρο αμέσως δυτικά της τράπεζας και επικοινωνεί με δύο μικρούς αποθηκευτικούς χώρους.

Σε μεταγενέστερη εποχή έχει κατασκευαστεί σε επαφή με το βορειοανατολικό άκρο της τράπεζας, καμαροσκεπές δωμάτιο, που χρησιμοποιείται ως φούρνος.

Τα κελλιά, οι χώροι διαμονής των μοναχών, είναι ορθογώνια καμαροσκέπαστα διαμερίσματα, μικρών διαστάσεων με είσοδο προς την αυλή του μοναστηριού. Καταλαμβάνουν, κυρίως, τη δυτική και βόρεια πτέρυγα, ενώ μεμονωμένα κελλιά συναντώνται και στις άλλες πτέρυγες.

Πίσω από τα κελλιά που βρίσκονται στη βόρεια πλευρά της αυλής και ήταν ίσως διώροφα, έχουν κατασκευαστεί επιμήκη, θολοσκεπή διαμερίσματα, που χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι για το κρασί (βαγεναρεία) ή τις άλλες προμήθειες τροφίμων.

Το βόρειο άκρο της ανατολικής πτέρυγας καταλαμβάνει θολοσκεπής αίθουσα, προσβάσιμη από το εξωτερικό του περιβόλου, που χρησίμευε πιθανότατα ως στάβλος. Στο υπόγειο δωματίου της ίδιας πτέρυγας, έχει κατασκευαστεί υπόγεια δεξαμενή (κινστέρνα) για τη συλλογή των ομβρίων.

Οι παλαιότεροι χώροι, που μπορούν να χρονολογηθούν στο 12^ο -13^ο αι., βρίσκονται κυρίως στην νότια πτέρυγα της μονής και τους νοτιότερους χώρους της δυτικής πτέρυγας. Πρόσφατα εντοπίστηκαν οικοδομικά κατάλοιπα μεγάλου κτιρίου ενσωματωμένα στην ανατολική πτέρυγα που πιθανόν ανάγονται στην ίδια περίοδο.

Με βάση την περιορισμένη χρήση πλίνθων στην τοιχοποιία τους, οι υπόλοιποι χώροι χρονολογούνται κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Ακόμη μεταγενέστεροι φαίνεται ότι είναι οι όροφοι, που φέρουν και εξωτερικά παράθυρα, όπως τοηγουμενείο.

2.2. Το καθολικό

Το καθολικό της μονής Σαγματά, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ανταποκρίνεται στις κλασικιστικές τάσεις που επικρατούν στον ελλαδικό χώρο κατά το 12^ο αιώνα. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο, τύπος που χαρακτηρίζει τη σχολή της Κωνσταντινούπολης. Στα δυτικά υπάρχει τετρακιόνιος λιτή και μεταγενέστερος εξωνάρθηκας.

Η τοιχοποιία του ναού και της λιτής παρουσιάζει εξωτερικά καθ΄ ύψος χωρισμό σε δύο ζώνες. Τα κατώτερα τμήματα είναι κατασκευασμένα από μεγάλους ογκόλιθους, που διαμορφώνουν μεμονωμένους σταυρούς. Στα υψηλότερα τμήματα, η τοιχοποιία ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, κατασκευασμένη με μεσαίου μεγέθους ορθογωνισμένους πωρόλιθους και πλίνθους. Η ανέγερσή του ανάγεται στο β΄ μισό του 12^ου αιώνα και, όπως προκύπτει από νεώτερα στοιχεία, κτίστηκε σε μία οικοδομική φάση.

Οι εξωτερικές επιφάνειες του καθολικού είναι αδιάρθρωτες με εξαίρεση τις παραστάδες που στηρίζουν τόξο, στο οποίο έχει χαραχθεί ηλιακό ρολόι, εξαίροντας τις καμάρες της λιτής. Φειδωλή είναι και η χρήση κεραμοπλαστικού διακόσμου. Στη νότια πλευρά, τέσσερα διακοσμητικά τούβλα έχουν τοποθετηθεί σχηματίζοντας ελλειπτικό κόσμημα. Πλίνθοι γεμίζουν το τύμπανο του τριλόβου παραθύρου στη νότια πλευρά του ναού, διαμορφώνοντας ενάλληλες γωνίες. Οδοντωτές ταινίες κοσμούν μόνον στις μικρότερες αψίδες και πλίνθινα τοξωτά πλαίσια περιβάλλουν εξωτερικά τα δίλοβα παράθυρά τους. Τα ευθύγραμμα γείσα είναι πώρινα, ενώ τα υπόλοιπα τόξα και τύμπανα των παραθύρων είναι χτισμένα με λαξευμένους πωρόλιθους.

Η εικόνα των στεγών του κυρίως ναού είχε χάσει την αρχική μορφή της εξαιτίας διαφόρων προσθηκών, ήδη από το 1675, και αποκαταστάθηκε κατά τα έτη 1971-72. Ωστόσο, ο τρούλος, κατεστραμμένος από σεισμό το 1914, αποκαταστάθηκε σχετικά πρόσφατα, μεταξύ των ετών 2002-2004. Το τύμπανό του είναι οκτάγωνο και επιστέφεται από ευθύγραμμο γείσο. Σε κάθε πλευρά του ανοίγεται ένα μονόλοβο παράθυρο, ενώ στις ακμές έχουν τοποθετηθεί ημιοκταγωνικοί κονίσκοι από ασβεστόλιθο που φέρουν κιονόκρανα όμοια με το γείσο.

Ανατολικά ο ναός απολήγει σε τρεις ημιεξαγωνικές αψίδες με μεγαλύτερη την κεντρική. Στη μεσαία πλευρά της ανοίγεται τρίλοβο παράθυρο με υψωμένο το μεσαίο λοβό, ενώ στην πρόθεση και το διακονικό το παράθυρο είναι δίλοβο.

Εσωτερικά, το τριμερές ιερό, που σήμερα φράσσεται με ξυλόγλυπτο τέμπλο, είναι πλήρως ανεξάρτητο από τον κυρίως ναό και οι χώροι του καλύπτονται με καμάρες.

Καμαροσκεπείς είναι και οι κεραίες του σταυρικού τετραγώνου του κυρίως ναού, ενώ τα γωνιακά διαμερίσματα καλύπτονται με σφαιρικά τμήματα. Οι τέσσερις κιόνές του είναι μαρμάρινοι και φέρουν άκομψα λεβητοειδή κιονόκρανα.

Την ίδια περίπου κάτοψη με τον κυρίως ναό επαναλαμβάνει και η λιτή. Όμως, ο τρούλος της είναι χαμηλός και τυφλός και οι τέσσερις κίονές της φέρουν κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση.

Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί στον επισκέπτη το δάπεδο των δύο χώρων. Αποδίδονται, με την τεχνική του ψηφιδωτού και του μαρμαροθετήματος, τετράγωνα ή ορθογώνια πλαίσια να περιβάλλουν γεωμετρικά θέματα αλλά και παραστάσεις ζώων, όπως φίδια, πετεινοί και τετράποδα. Από τον αρχικό τοιχογραφικό διάκοσμο του καθολικού σώζονται μόνο λίγα σπαράγματα με διακοσμητικά μόνο θέματα που χρονολογούνται το 13^ο αι.

Ο εξωνάρθηκας προστέθηκε σε μεταγενέστερη εποχή και είναι κτισμένος κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Πάνω από τη δυτική του πόρτα έχει εντοιχιστεί λίθος με επιγραφή που αναφέρεται σε ανακαίνιση του ναού κατά το έτος 1675. Στο οκταγωνικό τύμπανου του τρούλου του εφάπτεται κωδωνοστάσιο μεταβυζαντινών χρόνων.

Για την περίοδο κατασκευής του νάρθηκα έχουν προταθεί διάφορες χρονολογήσεις, ωστόσο, πιθανότερη φαίνεται η ανέγερσή του κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους.

Στη μονή φυλάσσεται μία ιδιαίτερα αξιόλογη συλλογή γλυπτών μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται μέλη του αρχικού τέμπλου του ιερού, όπως τρία θωράκια, που σώζονται σχεδόν ακέραια.

3. Κτίσματα εκτός του περιβόλου της μονής

Στα κτίσματα εκτός του περιβόλου της μονής συμπεριλαμβάνονται:

α) Η σκήτη του Οσίου Κλήμεντος, μία μικρή σπηλιά στη νότια κλιτύ του Σαγματά, όπου σύμφωνα με την παράδοση ασκήτευσε αρχικά ο όσιος.

β) Ο καμαροσκεπής τάφος του οσίου, ο οποίος εντάχθηκε στο εσωτερικό ενός νεωτερικής αντίληψης ναού, που αντικατέστησε παλαιότερο του 1974, στα νότια του περιβόλου.