1. Εισαγωγή

Παρά το γεγονός ότι η Βοιωτία αποτελούσε επαρχία του βυζαντινού κράτους η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της δεν μπορεί, για ορισμένες τουλάχιστον περιόδους, να χαρακτηριστεί ως επαρχιακή. Περιλαμβάνει εκκλησίες μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και διεθνούς προβολής με έμμεση εξάρτησή τους από το μεγάλο καλλιτεχνικό κέντρο της Κωνσταντινούπολης.

Ήδη από τον 9ο αι. εκδηλώνεται το ενδιαφέρον του βυζαντινού κράτους για την ενδυνάμωση της εξουσίας του στις ελληνικές επαρχίες, όπου κατά την περίοδο των λεγόμενων μεταβατικών χρόνων (7ος-8ος αι.), είχε εξασθενήσει. Αποστέλλονται λοιπόν αξιωματούχοι για το σκοπό αυτό και είναι γνωστό ότι με την πρωτοβουλία του «Βασιλείου, βασιλικού κανδιδάτου» κτίστηκε το 871/2 ο Άγιος Γρηγόριος στη Θήβα και του «πανευφήμου βασιλικού πρωτοσπαθαρίου και επί των οικειακών Λέοντος» η Παναγία Σκριπού στον Ορχομενό το 873/4. Και του μεν πρώτου ναού, ερειπωμένου σήμερα, δεν γνωρίζουμε τον αρχιτεκτονικό του τύπο, η Παναγία όμως ανήκει στον τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου που τον ακολούθησαν και άλλοι ναοί στη Βοιωτία.

Τα δύο πολύ υψηλών προθέσεων καθολικά της μονής Οσίου Λουκά, της Παναγίας, του τέλους του 10ου αι. και του Οσίου Λουκά, των αρχών του 11ου αι., αποτέλεσαν πρωτότυπες συνθέσεις για τον ελλαδικό χώρο, που επηρέασαν την μετέπειτα ναοδομία του 11ου και 12ου αι.

Στην περίοδο της φραγκοκρατίας λίγα μνημεία μπορούν να αποδοθούν. Σημαντικός για τη μαρτυρία της επιγραφής του είναι ο Άγιος Γεώργιος στο Ακραίφνιο (1311).

2. Μεσοβυζαντινή και κυρίως Βυζαντινή περίοδος (9ος -12ος αι.)

2.1. Ναός μεταβατικός σταυροειδής εγγεγραμένος με τρούλο - Ελλαδικός τύπος

Προήλθε από τον σταυροειδή εγγεγραμμένο τρουλαίο ναό, γνωστό από τον 8ο αι. στην Κωνσταντινούπολη, οι κομψοί όμως μαρμάρινοι κίονες αντικαταστάθηκαν από πεσσούς ή τοίχους για λόγους λιτότητας ή λόγω χαμηλής τεχνογνωσίας. Η ακμή του συμπίπτει με τον 9ο και 10ο αι. και εκλείπει γύρω στα τέλη του 11ου αι. Τα τρία μνημεία που ακολουθούν ανήκουν σε αυτόν τον τύπο.

2.1.1. Κοίμηση της Θεοτόκου, Σκριπού, στον Ορχομενό

Ο ναός αποτελεί ορόσημο στην ελληνική μεσαιωνική αρχιτεκτονική όχι μόνο για τον τύπο του αλλά και για τις ιστορικές μαρτυρίες των τεσσάρων επιγραφών του. Σύμφωνα με αυτές ο Λέων, βασιλικός πρωτοσπαθάριος, ο οποίος κατείχε ως κτήμα τον Ορχομενό, ανήγειρε μαζί με τη σύζυγό του και τα παιδιά του τον ιερό ναό της Παναγίας Θεοτόκου το 873/4. Το μεσαίο κλίτος χωρίζεται από τα πλάγια με συνεχείς τοίχους. Τυπολογική ιδιαιτερότητα αποτελεί η επιμήκυνση της εγκάρσιας κεραίας πέρα από τους πλάγιους τοίχους και έτσι ο ναός δεν έχει πλήρως εγγεγραμμένο το σταυρό.

Τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού Βήματος λειτουργούν ως χωριστά παρεκκλήσια προς τιμήν των δύο κορυφαίων αποστόλων, του Παύλου βόρεια και του Πέτρου νότια, σύμφωνα με τη μαρτυρία των επιγραφών. Δυτικά υπάρχει ενιαίος καμαροσκεπής νάρθηκας.

Η κατασκευή του ναού είναι βαριά και σε πολύ μεγάλο ποσοστό έχει κτιστεί από το άφθονο αρχαίο οικοδομικό υλικό του Ορχομενού, διακρίνεται όμως αδεξιότητα στην οικοδομική τεχνολογία. Ο φωτισμός στο εσωτερικό είναι ελάχιστος και αυτό προσδίδει ένα καθαρά μεσαιωνικό ύφος στο μνημείο.

2.1.2. Μεταμόρφωση Σωτήρος ή Χριστός, στην Άσκρη

Ο ναός του Χριστού στην Άσκρη είναι σήμερα αναστηλωμένος (1969-1972). Έχει ορθογώνια κάτοψη, στα ανατολικά απολήγει σε τρεις ημικυλινδρικές αψίδες και στερείται νάρθηκα. Οι διαχωριστικοί τοίχοι των κλιτών έχουν τη μορφή παραστάδας. Το στοιχείο αυτό μας οδηγεί πιθανότατα στον 10ο αι.

2.1.3. Άγιος Γεώργιος, στην Ξηρονομή (ερειπωμένος)

Έχει περίπου την ίδια μορφή με τον προηγούμενο και απολήγει επίσης ανατολικά σε τρεις ημικυλινδρικές αψίδες. Χρονολογείται στο α΄ μισό του 10ου αι., ενώ λίγο αργότερα τοποθετείται ο νάρθηκας.

2.2. Ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο

Ο τύπος αυτός, με το συμβολικό χαρακτήρα του, εμφανίστηκε, όπως αναφέρθηκε, από τον 8ο αι. στην Κωνσταντινούπολη και διαδόθηκε ευρύτατα σε όλη την αυτοκρατορία. Τα βασικά του στοιχεία είναι το σταυρικό τετράγωνο μέσα στο οποίο εγγράφεται ο σταυρός και το τριμερές Ιερό Βήμα - πρόθεση, κυρίως Ιερό Βήμα και διακονικό - που χωρίζονται με τοίχους και επικοινωνούν με μικρά τοξωτά ανοίγματα.

Στον ελλαδικό χώρο ουσιαστικό ρόλο στην καθιέρωσή του έπαιξε η Παναγία του Οσίου Λουκά, το αρχαιότερο μνημείο της «ελλαδικής σχολής», όπως ονομάστηκε για διάκριση από τη «σχολή της Κωνσταντινουπόλεως», που χρησίμευσε ως πρότυπο ναοδομίας από τον προχωρημένο 10ο αι. και μετά.

Κατά τον 12ο αι. ο τύπος των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών με τρούλο σε διάφορους τύπους είναι ο περισσότερο διαδεδομένος στη Βοιωτία, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Οι παραλλαγές που απαντούν στη Βοιωτία είναι οι ακόλουθες :

2.2.1. Σύνθετος τετρακιόνιος

Στον τύπο αυτό ανήκει η Παναγία του Οσίου Λουκά που χτίστηκε στο β΄ μισό του 10^ου αι. Ανατολικά απολήγει σε τρεις τρίπλευρες αψίδες, ενώ δυτικά προεκτείνεται με τον δικιόνιο ευρύ νάρθηκα, την λιτή, που είναι η πρώτη που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα. Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος, στέφεται με τοξωτά γείσα και έχει ένθετους κιονίσκους στις ακμές των πλευρών που απολήγουν σε υδρορρόες σε μορφή λεοντοκεφαλής. Αυτά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του λεγόμενου «αθηναϊκού» τρούλου, που εμφανίζεται για πρώτη φορά εδώ. Οι ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες με τις οποίες είναι επενδεδυμένος εξωτερικά ο τρούλος και όλος γενικά ο γλυπτός διάκοσμος είναι εξαιρετικής ποιότητος και φανερώνει μετάκληση καλλιτεχνών από την Πρωτεύουσα. Η επιμελημένη εξωτερική εμφάνιση με την πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και την φροντισμένη κατασκευή του πλούσιου πλίνθινου διακόσμου αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της «ελλαδικής σχολής».

Δύο καθολικά μοναστηριών του 12^ου αι., της Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι, ερειπωμένο σήμερα, και της μονής Σαγματά στο Ύπατο είχαν ως άμεσο ή έμμεσο πρότυπο την Παναγία του Οσίου Λουκά. Ίσως μάλιστα και τα καθολικά της Παναγίας Μακαριώτισσας στη Δόμβραινα και της Ευαγγελίστριας Ζαγαρά στηνΑλίαρτο να είχαν παρόμοιες επιδράσεις, οι μεταγενέστερες όμως αλλοιώσεις τους δεν επιτρέπουν ασφαλή συμπεράσματα.

2.2.2. Δικιόνιος

Ο τρούλος, μέσω τόξων, στηρίζεται ανατολικά σε τοιχοπεσσούς που σχηματίζουν το τριμερές ιερό και δυτικά σε δύο μόνο κίονες. Σε αυτή την παραλλαγή ανήκουν πέντε μνημεία, των οποίων όμως η αρχική μορφή είναι σήμερα αλλοιωμένη. Πρόκειται για τον Άγιο Πέτρο και Παύλο στα Λεύκτρα που μετασκευάστηκε, πιθανόν το 1886, σε τρίκλιτη βασιλική, τον Άγιο Νικόλαο στο Παρόρι, σήμερα μονόχωρο με τετρακλινή στέγη, τον Άγιο Θωμά στηνΤανάγρα, ο οποίος είχε μετατραπεί σε πύργο στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, τη Μεταμόρφωση Σωτήρος στο Μαυρομάτι, μετόχι τηςμονής Σαγματά, που μετά την κατάρρευση του τρούλου, μετατράπηκε σε τρίκλιτο τρουλοκάμαρο ναό και τέλος τον Προφήτη Ηλία στην Ασωπία, καθολικό της μονής Τσάτσαρη, ο οποίος πρόσφατα αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή.

2.2.3. Απλός τετράστυλος

Οι κίονες έχουν αντικατασταθεί από κτιστούς πεσσούς, όπως στον Άγιο Ιωάννη Πρόδρομο στοΣχηματάρι, του τέλους του 12ου αι. πιθανότατα. Η κόγχη του ιερού είναι τρίπλευρη και στερείται νάρθηκα.

2.2.4. Συνεπτυγμένος

Είναι μονόχωρος και προσιδιάζει σε μικρά κτίρια, όπως το ησυχαστήριο του Αγίου Γεωργίου στο Κριεκούκι (σημ. Ερυθρές). Ο οκτάπλευρος τρούλος του είναι περίτεχνος με τους χαρακτηριστικούς για τον 12ο αι. ημικίονες στις ακμές των πλευρών.

2.3. Ναός οκταγωνικός «ηπειρωτικού» τύπου

Ο τύπος αυτός είναι ένας σταυροειδής τρουλαίος ναός με οκταγωνική στήριξη του τρούλου. Όλοι οι «ηπειρωτικοί» οκταγωνικοί ναοί ακολούθησαν αμέσως ή εμμέσως ένα πολύ σημαντικό πρότυπο, το Καθολικό της μονής Οσίου Λουκά, μνημείο που κτίστηκε γύρω στα 1011 και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ελλαδικής μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Έχει ένα μεγάλο τετράγωνο χώρο καλυπτόμενο με τρούλο, ο οποίος βαίνει επί οκτώ τόξων μέσω οκτώ μικρών σφαιρικών τριγώνων. Το ιερό είναι τριμερές. Δυτικά είναι προσκολλημένος ο νάρθηκας. Η κάτοψη έχει σταυροειδές σχήμα. Οι εκατέρωθεν του κεραιών του σταυρού χώροι διαμορφώνονται σε παρεκκλήσια. Πάνω από αυτά και από τον νάρθηκα σχηματίζονται υπερώα, ενώ κάτω από το κεντρικό τμήμα του ναού και το ιερό δημιουργήθηκε η κρύπτη της Αγίας Βαρβάρας.

Στον ίδιο αρχιτέκτονα θα πρέπει να αποδοθούν και άλλες δύο σύγχρονες εκκλησίες, ένα μετόχι της μονής στην Αντίκυρα, εξαφανισμένο σήμερα και το διώροφο ναΰδριο, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ενσωματωμένο σήμερα στο κωδωνοστάσιο της μονής Οσίου Λουκά.

Στον 12^ο αι. ανήκει ο Άγιος Νικόλαος στα Καμπιά, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του μεσοβυζαντινού κλασικισμού. Διατηρήθηκε η αυστηρότητα της ανατολικής όψης, δημιουργήθηκε μία υπόγεια κρύπτη, ανάλογη με εκείνη του προτύπου (Καθολικό μονής Οσίου Λουκά), αντικαταστάθηκαν όμως οι δυτικοί πεσσοί του κεντρικού τετραγώνου από κίονες. Τη διάταξη αυτή επέτρεψε το μικρότερο μέγεθος του ναού που επέβαλε και την κατάργηση των υπερώων και του νάρθηκα.

2.3.1. Ψευδοοκταγωνικός

Είναι μία παραλλαγή που εμφανίζεται κατά τον 12^ο αι. Πρόκειται για μονόχωρους ναούς ή νάρθηκες που ο τρούλος τους στηρίζεται σε οκτώ τόξα. Στην κατηγορία αυτή ανήκει η λιτή της Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι.

2.4. Ναός τρίκογχος τρουλαίος

Απαντά από την παλαιοχριστιανική ήδη περίοδο και χρησιμοποιείται σε μικρές συνήθως εκκλησίες. Από τους τέσσερις ναούς που έχουν επισημανθεί στη Βοιωτία μόνο ο ένας σώζεται ακέραιος. Είναι ο Άγιος Σώζων στον Ορχομενό με τρίπλευρες και τις τρεις κόγχες του. Ο τρούλος του αποτελεί πρωτότυπη δημιουργία. Εσωτερικά διαμορφώνονται οκτώ κοίλοι τομείς, μία τυπική κωνσταντινουπολίτικη δομή. Εξωτερικά είναι δωδεκάπλευρος με τυφλά τοξύλια στην άνω απόληξη των πλευρών του που στηρίζονται σε πώρινους προβόλους. Έχει χρονολογηθεί στον 12^ο αι.

Ο Άγιος Βασίλειος στο Ακραίφνιο έχει τρίπλευρη τη μεσαία κόγχη του ιερού και ημικυκλικές τις πλάγιες. Αυτή η μορφή του σε συνδυασμό με την τοιχοποιία και τα μέλη του τέμπλου επιτρέπει μία χρονολόγηση στον 10-11^ο αι. ή και λίγο νωρίτερα. Ο νάρθηκας είναι μεταγενέστερος.

Ο Άγιος Νικόλαος στο Κόκκινο χρονολογείται επίσης στους βυζαντινούς χρόνους και έχει και τις τρεις κόγχες ημικυκλικές. Ο Άγιος Βλάσιος στην Κωπαΐδα, στο δρόμο που ενώνει το Ακραίφνιο με την Αλίαρτο, ανασκάφηκε πρόσφατα στην είσοδο του σπηλαιώδους ναού της Ζωοδόχου Πηγής. Όπως και ο Άγιος Νικόλαος έχει και τις τρεις κόγχες ημικυκλικές.

2.5. Ναός τετράκογχος τρουλαίος

Σε αυτό το σπάνιο τύπο ανήκει ο Άγιος Γεώργιοςστα Λουκίσια, που σώζεται ακέραιος. Ο τρούλος του είναι οκταγωνικός «αθηναϊκού» τύπου. Έχει χρονολογηθεί στο β΄ μισό του 11^ου αι.

2.6. Ναός ελεύθερος τρουλαίος

Δύο ναοί της Θήβας του 12^ου αι., της Αγίας Φωτεινής και ένας ανώνυμος που ανασκάφηκε στο οικόπεδο Γ. Γιαννούτσου, ανήκουν σε αυτόν τον τύπο. Πρωτοτυπία και των δύο είναι η απουσία διακονικού.

3. Περίοδος Φραγκοκρατίας (13ος-14ος αι.)

Η νέα πολιτική κατάσταση που δημιουργήθηκε και στη Βοιωτία, μετά την εγκατάσταση των Λατίνων της Δ' Σταυροφορίας, δεν επέφερε αλλαγές στη ναοδομία της. Συνεχίστηκε η παράδοση των προηγούμενων αιώνων, με εξαίρεση τους οκταγωνικούς ναούς που εξαφανίστηκαν. Περιορισμένος όμως είναι ο αριθμός των μνημείων που έχουν αποδοθεί σε αυτή την περίοδο, κατά την οποία διαπιστώνονται επισκευές και προσθήκες σε υπάρχοντα μνημεία.

3.1. Ναός μονόχωρος δρομικός καμαροσκεπής

Στον τύπο αυτό, ιδιαίτερα διαδεδομένο κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, χάρη στην ευκολία της κατασκευής του, ανήκει ο Άγιος Πολύκαρπος στην Τανάγρα. Με βάση τα χαρακτηριστικά της τοιχοποιίας του και άλλα μορφολογικά στοιχεία η χρονολόγησή του έχει τοποθετηθεί στον 13ο αι. και ίσως μετά τα μέσα του.

Στον ίδιο τύπο ανήκε ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου ή Αγίας Παρασκευής στη θέση Καναβάρι Θηβών, ερειπωμένος σήμερα, στον οποίο προς το τέλος του 13ου ή στις αρχές του 14ου αι. προστέθηκαν δύο κλίτη βόρεια και νότια.

3.2. Ναός σταυρεπίστεγος

Ο νέος αυτός τύπος εμφανίζεται κατά τον 13ο αι. Πρόκειται για θολοσκεπή βασιλική, της οποίας ο κατά μήκος ημικυλινδρικός θόλος σε μικρή απόσταση από το ιερό διακόπτεται και το κενό αυτό σκεπάζεται με άλλον εγκάρσιο ημικυλινδρικό θόλο. Έτσι και εσωτερικά αλλά και εξωτερικά, με την κάλυψη του εγκάρσιου κλίτους με δίρριχτη στέγη, δίνει την εντύπωση του σταυρού. Ίσως γύρω στο 1300 να κτίστηκε ο μικρός σταυρεπίστεγος ναός του Αγίου Γεωργίου στα Σκούρτα, επειδή σε αυτήν την εποχή ανήκε ο ζωγραφικός του διάκοσμος, που καταστράφηκε από τους ντόπιους στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

3.3. Ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο

Στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου ανήκει ο μόνος ακριβώς χρονολογημένος ναός αυτής της περιόδου, ο Άγιος Γεώργιος στο Ακραίφνιο (Φραγκική Καρδίτσα), ο οποίος κτίστηκε από τον «καβαλάρη μησέρ Αντώνη τε Φλάμα», σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή (1311). Στις τρεις ημιεξαγωνικές κόγχες ανατολικά εφαρμόζεται ψευδοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας, ενώ στις υπόλοιπες όψεις ενσωματώνεται υλικό από την αρχαία Ακραιφνία.