1. Γενικά στοιχεία

Ο ναός του Χριστού έχει κτιστεί στο ομώνυμο οροπέδιο, σε ειδυλλιακή τοποθεσία ανάμεσα σε αμπελώνες, με τον ορεινό όγκο του Ελικώνα στον ορίζοντα. Βρίσκεται μεταξύ της θέσης Πυργάκι ή Κερησσός, όπου σώζεται αρχαίος πύργος, και τον Παλιοβορό, με τα λείψανα ενός μεσαιωνικού πύργου στη νοτιοδυτική πλευρά του. Στις υπώρειες του Παλιοβορού, περιηγητές του 19ου αι., αναφέρουν επίσης και τα κατάλοιπα της παλαιότερης θέσης του οικισμού της Παλαιοπαναγιάς.

Ο ναός, ο οποίος βρισκόταν έως και τα τέλη της δεκαετίας του ’60 σε ερειπιώδη κατάσταση, ήταν γνωστός στους κατοίκους της Άσκρης και ως ναός της Ανάστασης του Χριστού. Μετά τον καθαρισμό του από τη βλάστηση, αρχικά από τους ντόπιους, αποκαλύφθηκε ότι η τοιχοδομία του σωζόταν σε ικανό ύψος και, συγκεκριμένα, μέχρι το ύψος της θολοδομίας του. Τα σωζόμενα στοιχεία επέτρεψαν τη σχεδιαστική του αποκατάσταση, μετά από λεπτομερή αποτύπωση, και ακολούθως την αναστήλωσή του, για την οποία χρησιμοποιήθηκε, σε μεγάλο ποσοστό, υλικό δομής από τα τμήματα του ναού που είχαν καταρρεύσει.

Το γενικό αισθητικό αποτέλεσμα είναι αρκετά ικανοποιητικό, αν και παρατηρούνται ελάχιστες κατασκευαστικές αστοχίες, που εντοπίζονται κυρίως στην κλίση των στεγών των κεραιών και στον τρούλο.

2. Περιγραφή του ναού

Ο ναός του Χριστού ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού, τύπο που αντιπροσωπεύεται γενικώς στην Βοιωτία κατά τον 9ο και 10ο αιώνα. Ο ναός έχει ορθογώνια κάτοψη, χωρίς νάρθηκα στη δυτική του πλευρά. Στα ανατολικά απολήγει σε τρεις ημικυλινδρικές αψίδες. Στην κεντρική, η οποία είναι μεγαλύτερων διαστάσεων, κατά πλάτος και ύψος, από τις πλευρικές, ανοίγεται ένα δίλοβο παράθυρο με πλίνθινο πλαίσιο. Δύο ακόμη μονόλοβα παράθυρα, μικρού μεγέθους, στο ανώτερο τμήμα των εγκάρσιων κεραιών του σταυρού, εξυπηρετούν στο φωτισμό του εσωτερικού του ναού.

Η εκκλησία του Χριστού είναι κατασκευασμένη από αδρά εργασμένους λίθους με παρεμβολή μονής σειράς πλίνθων στους περισσότερους οριζόντιους αρμούς. Πλίνθοι ή επάλληλες σειρές θραυσμάτων πλίνθων (βήσαλα) τοποθετούνται στους κάθετους αρμούς, χωρίς κάποια κανονικότητα. Στη δόμησή του έχει χρησιμοποιηθεί και υλικό προερχόμενο από αρχαιότερα κτίρια. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνεται ορθογώνιος δόμος, εντοιχισμένος στην δυτική πλευρά του βορειοανατολικού διαχωριστικού τοιχίου. Κοσμείται με παράσταση κύλικας, η οποία έχει αποξεστεί, και την επιγραφή .ΧΑΡΕ. στην άνω πλευρά του. Έτερος ενεπίγραφος, μαρμάρινος δόμος είχε εντοιχιστεί στο βόρειο τοίχο της δυτικής κεραίας.

Ο τρούλος έχει αποκατασταθεί στο σύνολό του και σύμφωνα με παραδείγματα ναών του ίδιου τύπου. Στο μάλλον αρκετά ψηλό και κυλινδρικό του τύμπανο ανοίγονται τέσσερα μονόλοβα παράθυρα, που αντιστοιχούν στις τέσσερις κεραίες του σταυρού. Η στήριξή του επιτυγχάνεται μέσω τόξων, τα οποία βαίνουν, όπως γίνεται σε αυτήν την παραλλαγή του σταυρειδούς εγγεγραμμένου, σε επιμήκεις τοίχους. Μικρές, τοξωτές είσοδοι που ανοίγονται σε αυτούς, εξυπηρετούν την επικοινωνία των τεσσάρων, ορθογώνιων γωνιακών διαμερισμάτων με την κάθετη κεραία του σταυρού. Τόσο ο σταυρικός πυρήνας, όσο και τα γωνιακά διαμερίσματα, τα οποία στεγάζονται σε χαμηλότερη στάθμη, καλύπτονται με ημικυλινδρικές καμάρες. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκε ξυλότυπος, όπως υποδεικνύουν οι δοκοθήκες, δηλαδή τετράγωνες εσοχές,που χρησίμευαν για τη στήριξή του. Αυτές βρίσκονται στη γένεση των καμαρών, σε σχετικά κοντινή απόσταση μεταξύ τους.

Η μοναδική είσοδος του ναού ανοίγεται στο μέσον του δυτικού τοίχου και κοσμείται με πλίνθινο τόξο που καταλαμβάνει όλο το πλάτος του ανωφλιού. Ως υπέρθυρο έχει χρησιμοποιηθεί ορθογώνιο μέλος σε β΄ χρήση, ενώ οι παραστάδες διαμορφώνονται από την τοιχοποιία. Η θύρα αυτή, κατά τις εργασίες καθαρισμού και αποκάλυψης του ναού είχε βρεθεί αποφραγμένη, ώστε το εσωτερικό του ναού να μην είναι προσβάσιμο. Πιθανόν, ο αποκλεισμός της εισόδου να επιβλήθηκε για λόγους ασφαλείας που προέκυψαν από την κατάσταση διατήρησης του ναού και σήμαναν το τέλος της λειτουργίας του.
Στο εσωτερικό του σώζονται ελάχιστα τμήματα από την τοιχογράφησή του. Διακρίνονται δύο στρώματα, από τα οποία το δεύτερο μπορεί να τοποθετηθεί γύρω στα τέλη του 12ου ή τον 13ο αι. Ένα από τα σπαράγματα διατηρεί ανδρική γενειοφόρο μορφή, σε προχωρημένη ηλικία, η οποία φέρει φωτοστέφανο. Το πρόσωπο αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων, κοιτώντας προς τα δεξιά, με το βλέμμα στραμμένο προς τα άνω. Ίσως πρόκειται για τον Αδάμ από την παράσταση της Ανάστασης του Χριστού.

Οι εργασίες αναστήλωσης του ναού συμπεριέλαβαν τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του, ώστε να απελευθερωθεί το μνημείο από τις επιχώσεις, την κατασκευή του πεζουλιού, που περιέτρεχε μόνον τις τρεις πλευρές του ναού, για την προστασία του από την υγρασία, καθώς και άλλες συμπληρωματικές εργασίες.

Στον περιβάλλοντα χώρο του δεν εντοπίζονται λείψανα άλλων κτισμάτων ή κεραμική, γεγονός που συνηγορεί στο ότι ο συγκεκριμένος ναός δεν είχε αποτελέσει, κατά το παρελθόν, καθολικό μονής, αλλά πρόκειται για ένα από τα πολλά εξωκλήσσια που είχαν κτιστεί στην περιοχή. Μονή σε λειτουργία, μέσα στην κοιλάδα των Μουσών, υπήρχε παλαιότερα η Μονή του Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται νοτιοδυτικά από το Χριστό. Από τη μονή αυτή διατηρείται σήμερα μόνον ο ναός, γύρω από τον οποίο διακρίνονται κατάλοιπα και άλλων κτιρίων.

Με βάση τον αρχιτεκτονικό του τύπο, την τοιχοποιία του και τις αναλογίες των κεραιών του, ο ναός του Χριστού ή της Μεταμορφώσεως ανάγεται στο β΄ μισό του 9ου ή τις αρχές του 10ου αι. Πιθανότερη φαίνεται η χρονολόγησή του κατά τον 10ο αι., εφόσον οι διαχωριστικοί τοίχοι στα ανατολικά και δυτικά έχουν μειωθεί σε μήκος και έχουν μορφή παραστάδας, αν και η κάτοψη διατηρεί ακόμα ορθογώνιες αναλογίες.